Ukrayna'nın işgali: Savaş suçu ne demek, Putin hakkındaki suçlamalar soruşturulabilir mi?

Fotoğraf: GETTY IMAGES-Harkov'daki hava saldırıları ve misket bombası saldırıları büyük bir yıkıma yol açtı

Rusya'nın 24 Şubat'ta başlattığı ve 17 gündür devam eden Ukrayna işgalinin ardından bazı dünya liderleri, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'i ve bazı Rus yöneticileri 'savaş suçu' işlemekle suçluyor.Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy, Rusya'nın Mariupol kentindeki bir çocuk hastanesi ve doğumevine düzenlediği hava saldırısını "savaş suçu" diye niteledi. Uluslararası Kızılay Komitesi'ne göre, pek öyle bir izlenim vermiyor olsa da "savaşın bile bazı kuralları var". Bu kurallar, Cenevre Sözleşmeleri gibi bazı uluslararası anlaşmalar ve yasalarla belirleniyor.

BBC Türkçe’de yer alan haberde peki Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in savaş suçu işlediği iddiaları doğru mu ve bu kavram ne anlama geliyor, yasal olarak neleri kapsıyor? Sorularına yanıt arandı.

SAVAŞ SUÇU NEDİR?

Siviller de, siviller için yaşamsal önemi olan hastane gibi yapılar da kasten hedef alınamaz.

Kimyasal ya da biyolojik silahlar ve askeri personeli hedef almak için yerleştirilen mayınlar gibi bazı silahların kullanılması, yarattıkları korkunç insani sonuçlar nedeniyle yasak. Yaralılar ve hastaların tedavisi sağlanmalı. Savaş tutsağı sayılan yaralı askerlerin tedavisi de bundan bağımsız değil. Bazı yasalar da işkence ve kasten belli bir grubu yeryüzünden silme amacı taşıyan soykırımları da yasaklıyor.

Cinayet, tecavüz ve toplu cezalandırmalar gibi savaş sırasında işlenen ciddi suçlar da, "insanlığa karşı suç" olarak tanımlanıyor.

UKRAYNA'DA İŞLENDİĞİ İDDİA EDİLEN SAVAŞ SUÇLARI NELER?

Ukrayna, Rusya'nın Mariupol'da doğumhane ve çocuk hastaların bulunduğu bir hastaneye düzenlediği hava saldırısının bir savaş suçu olduğunu savunuyor. Saldırıda biri çocuk üç kişi hayatını kaybederken, hasta ve sağlık çalışanlarının da aralarında olduğu 17 kişi yaralandı.

Rus ordusunun Ukraynalı sivilleri hedef aldığına dair haberler de uluslararası medyaya yansıyor.

Harkov şehrinde parça tesirli bomba (misket bombası) kullanıldığı ve sivillerin yaşadığı bölgelerin hedef alındığına ilişkin kanıtlar da giderek artıyor. Ne Rusya ne de Ukrayna, misket bombasının kullanımına ilişkin uluslararası yasağı tanımadı ancak yine de bu tür eylemler savaş suçu sayılabilir.

İngiltere Savunma Bakanlığı, Rusya'nın oksijeni içine çekerek dev bir vakum etkisi yaratan termobarik patlayıcıları Ukrayna'da kullandığını açıkladı. Bu güçlü patlayıcılar yasaklanmış değil ancak sivillerin yanında kasten kullanılması halinde eylemin savaş yasalarını ihlal ediyor olması kuvvetle muhtemel.

Öte yandan bazı uzmanlara göre, "saldırı savaşı" kapsamına girdiği için işgalin kendisi, suç teşkil ediyor.

SAVAŞ SUÇLARI NASIL SORUŞTURULUYOR?

Her ülke, savaş suçu iddialarını soruşturma yükümlülüğünde. Bazı devletler, bunun için daha fazla çabalıyor. İngiltere'de emniyetin üst düzey yetkilileri Ukrayna'daki olası savaş suçlarını soruşturmak için kanıt toplamayı teklif etti.

SAVAŞ SUÇLULARI NASIL YARGILANIYOR?

İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana, Yugoslavya'nın dağılmasından sonra olduğu gibi, savaş suçlarıyla ilgili bir dizi özel mahkeme kuruldu. 1994 yılında Hutu ayrılıkçılarının 100 gün içinde 800 bine yakın insanı katlettiği Ruanda soykırımının sorumlularını yargılamak için de geçici bir mahkeme kurulmuştu. Günümüzde ise savaş suçlarının yargılanması, Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) ve Uluslararası Adalet Divanı'nın yetkisinde.

ULUSLARARASI ADALET DİVANI

Uluslararası Adalet Divanı, devletler arasındaki anlaşmazlıkları kapsamına alıyor ama bireyler burada yargılanmıyor. Ukrayna da, Rusya'nın işgali sonrası Uluslararası Adalet Divanı'na başvuru yaptı. Eğer Rusya suçlu bulunursa, bu defa süreç Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'ne (BMGK) uzanacak. Ancak BMGK'nın beş daimi üyesinden biri olan Rusya'nın olası bir taslağı veto etme hakkı var.

ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ

Bireysel savaş suçlularını kovuşturma yetkisine sahip olan uluslararası yargı oranı ise UCM. UCM, soykırımda kritik rolü olan hayattaki Nazi liderlerinin yargılandığı Nuremberg'in modern ve daimi özelliğe sahip halefi niteliğinde. Nuremberg, devletlerin uluslararası yasaların uygulanması için özel mahkemeler kurabilmesinin önünü açmıştı.

UCM, UKRAYNA'DAKİ SUÇLARI SORUŞTURABİLİR Mİ?

UCM Başsavcısı, İngiliz hukukçu Karim Khan Ukrayna'da savaş suçlarının işlendiğine inanmak için mantıklı sebepler olduğunu söylüyor ve bu suçları soruşturmak için 39 devletin iznini de aldı.

Savcılar hem geçmişte hem de devam eden işgaldeki olası savaş suçlarını araştıracak. Soruşturma için Rusya'nın Kırım'ı ilhak etmesinin de öncesine, 2013 yılına kadar uzanan bir süreçte ortaya atılan iddialar da değerlendirilecek. Eğer bireylere yönelik suçlamalarla ilgili kanıtlar varsa, savcı yargıçlardan suçu işlediği iddia edilen kişi için yakalama emri çıkarmalarını isteyecek ve mahkeme karşısına çıkması için Lahey'e getirilmesini talep edecek. Mahkemenin gücünün pratikte ne kadar sınırlı olduğu tam da bu noktada daha görünür oluyor. Mahkemenin kendi polis gücü olmadığı için, şüphelilerin gözaltına alınması ve tutuklanması ilgili devletlerin yetkisinde.

2016'da UCM'den çekilen Rusya da artık üye devletler arasında değil. Putin, hiçbir suçluyu ya da şüpheliyi iade etmeyecektir. Eğer şüpheli başka bir ülkeye giderse orada yakalanabilir ama bu da çok olası değil.

PUTİN YA DA DİĞER LİDERLER YARGILANIR MI?

Bir savaş suçu söz konusu olduğunda, suçu işleyen askere suç atmak, eylemin emrini veren liderleri suçlamaktan daha kolay.

Öte yandan UCM'nin, askeri operasyon için meşru bir savunma gerekçesi olmadan bir ülkeye saldırması ya da ülkeyi işgal etmesi anlamına gelen "saldırı savaşı açma" suçunu yargılama yetkisi var. Bu suç Nuremberg'de , Moskovalı bir yargıcın Nazi liderlerinin "barışa karşı suçlar" için yargılanması gerektiği konusunda müttefiklerini ikna etmesi sonucu tanımlanmıştı.

Ancak İngiliz uluslararası hukuk uzmanı Prof. Phillippe Sands'e göre, Rusya'nın UCM'den imzasını çekmiş olması nedeniyle, Rus liderlerin UCM'de yargılanması mümkün değil.

Teoride Birleşmiş Milletler Güvelik Konseyi UCM'den bu suçu soruşturmasını isteyebilir ancak Rusya, Konsey'in beş daimi üyesinden biri olarak bu adımları veto etme hakkına sahip. UCM'nin gücü sadece anlaşmalar değil siyaset ve diplomasi tarafından da belirleniyor, uluslararası yasalar da pratikte böyle uygulanıyor.

Prof. Sands gibi çok sayıda uzman, aynı Nuremberg'de olduğu gibi diplomasi ve uluslararası anlaşmaların süreci belirleyeceğini düşünüyor. Sands, dünya liderlerine Ukrayna'daki saldırı suçlarının soruşturulması için özel bir mahkeme kurulması çağrısında bulunuyor.