‘Ukrayna Savaşı, Yeni Dünya Düzeni kavgasının bir parçası’

Friedrich-Ebert-Stiftung'un (FES) Asya bölümünü yöneten Marc Saxer, Ukrayna Savaşı’nın yenidünya düzenine muhtemel etkilerini Blog Politische Ökonomie için değerlendirdi. IPS Journal’ın ingilizceye çevirdiği makalede doların tahtının yıkılıp yıkılmayacağı, Almanya’nın ihracat şampiyonluğunun tehlikede olup olmadığı konularını ele aldı.

Ukrayna'daki savaş, yeni bir dünya düzeni mücadelesinin bir parçası. Rusya ve Çin, "Pax Americana"ya açıkça meydan okuyor. Ancak bir sonraki dünya düzeninin nasıl görüneceği sorusu açıkta. Sadece Moskova ve Pekin'de değil, aynı zamanda Washington'da, büyük güçlerin özel nüfuz bölgeleri olan çok kutuplu bir uyum modeli destek buluyor.

"Dünya polisi" rolünü oynamaya yönelik artan isteksizliğe rağmen, Amerikalıların çoğu henüz tek kutuplu, Amerikan, liberal dünya düzenini terk etmedi ve ulus devlet egemenliğine vurgu yapan ve sömürgecilik dönemi sonrası içişlerine müdahaleyi kınayan Westphalia modeline hala destek var.

Bu üç model çok farklı temel kurallar öngörüyor. Güç kullanmaya kimler yetkilidir? Tüm devletler, sadece en güçlüler mi yoksa sadece hegemonik güç olan mı? En güçlünün yasası mı geçerli, yoksa yasanın gücü mü? Bütün devletlerin ona doğru geliştireceği (veya geliştirmesi gereken) bir tarihsel ideal (örneğin liberal demokrasi ve piyasa ekonomisi) var mı, yoksa az çok barış içinde bir arada var olabilecek, rekabet halindeki siyasi sistemler ve kültürel medeniyetlere sahip çok sayıda modernite var mı? Demokrasiler ittifakı ile "otokratlar ekseni" arasında küresel bir hesaplaşma olacak mı? Yoksa barışın bedeli evrensel insan haklarını uygulamaktan vazgeçmek midir?

Bu modellerden hangisinin üstün geleceği ya da yenidünya düzeninin hangi eski ve yeni unsurların kesin karışımından ortaya çıkacağı sadece savaş ve barışı değil, aynı zamanda geleceğin küresel enerji, üretim, dağıtım ve finansal sistemlerinin ne olacağını da belirleyecek gibi görünüyor.

KÜRESEL ENERJİ SİSTEMİ

Almanya’da tartışmada odak noktası çoğunlukla, Rusya'nın enerji kaynaklarına bağımlı tüketicilere çok fazla sorulmadan Rusya'nın petrol ve gaz ihracatından elde ettiği gelirin nasıl engelleneceği üzerine. Uzun vadede, fosil yakıtlardan enerjiye geçişin hızlandırılmasıyla bu bağımlılık azaltılacak. Çin ve Hindistan'ın, Batı yaptırımlarından etkilenmeden Rus enerji piyasasındaki mümkün olan en ucuz arzdan yararlanma çabalarına daha az ilgi gösteriliyor. Ve önemli tedarikçilerin ve müşterilerinin uluslararası enerji ticaretini "dolardan" çıkarma çabalarına çok az önem veriliyor.

1970'lerin petrol fiyatlarındaki şoklardan bu yana küresel enerji ticaretinde yaşanan en büyük sarsıntıyı öngörmek biraz hayal gücü gerektiriyor. Bununla birlikte, daha az net olan şey, küresel enerji sisteminin hareket edeceği yöndür. Devam eden jeopolitik çatışma göz önüne alındığında, iklim koruma ve enerji güvenliğinin zorunlulukları şimdi aynı yöne işaret ediyor.

Bir yandan, bunun küresel sermayenin fosil endüstrilerinden çıkışını daha da hızlandırması muhtemel. Öte yandan, sanayileşmiş ülkeler teknolojik olarak hala fosil yakıtlara olan bağımlılıklarından kurtulabilecek durumda değiller. Kısa vadede Almanya, kömür ve nükleer enerjiyi içeren iklim politikası günahlarını işlemeden, giderek büyüyen arz açığını kapatamayacak. Uzun vadede, yenilenebilir enerjilerin yanı sıra uluslararası hidrojen tedarik zincirlerinin de hızla geliştirilmesi gerekiyor.

Ancak orta vadede bu, tedarikçileri çeşitlendirerek gaz talebini karşılamak zorunda olmak anlamına gelir. Hem eski düşmanları (örneğin ABD ve Venezuela) hem de eski dostları (örneğin Batı ve Arap monarşileri; Rusya ve Kazakistan) içeren şaşırtıcı ittifak değişimleri göz ardı edilemez. Bu rekabetçi dünyada, ulusal enerji arzını güvence altına alma ihtiyacının değer temelli dış politika ilkeleriyle ne kadar hızlı bir şekilde çatışabileceği, yeni Alman hükümetinin görevdeki ilk günlerinde keşfetmesi gereken bir şey oldu.

KÜRESEL İŞ BÖLÜMÜ (ÜRETİM VE TEDARİK ZİNCİRLERİ)

2008 mali krizinden bu yana, küresel ticaret ve sınır ötesi yatırımlar yeniden canlanmadı. Covid-19 krizi, insanları küresel tedarik zincirlerinin kırılganlığı konusunda daha bilinçli hale getirdi. Çin'in Sıfır Covid stratejisinin başarısızlığı ve Shenzhen ve Şanghay'daki sert karantinalar, pandeminin patlak vermesinden iki yıl sonra, küresel tedarik zincirlerinde aksama riskinin hala ortadan kalkmadığını gösteriyor.

Uzakdoğu'dan gelen parçalar eksik olursa Avrupa'daki montaj hatları da durma noktasına gelir. Verimlilikten (Tam Zamanında) daha fazla dayanıklılığa (Her ihtimale karşı) geçiş paradigması, bir süredir devam etmekte olan küreselleşmeden uzaklaşmaya yönelik gizli eğilimi hızlandırıyor.

Ancak jeo-ekonomik ve jeopolitik güdüler aynı zamanda tedarik zincirlerinin kısalmasını ve ayrışmasını da destekliyor. ABD, rakibi Çin'in ekonomik yükselişini yavaşlatmaya çalışıyor. Perde arkasında, her iki taraftan da müttefiklerine ve üçüncü ülkelere taraf seçmeleri için baskı artıyor. Avrupalılar ve Asyalılar hala bu yeni Soğuk Savaş'a çekilmeye direniyorlar.

Ancak gaz boru hatları, çip üreticileri ve 5G iletişim altyapısı üzerindeki anlaşmazlıklar, şirketlerin ve tüm devletlerin karşı cepheler arasında ne kadar çabuk sıkışabileceğini gösteriyor. Bu gelişmenin nihai sonucu, büyük olasılıkla, istenmeyen rakiplerin pazarlarına erişmesini zorlaştıran veya imkânsız kılan rakip bloklar olabilir.

Trump-Amerika'nın yaptırımlarından güçlükle kurtulmuş olan Alman şirketleri şu anda Çin pazarında ters rüzgârlarla karşı karşıya. Yine de çoğunluk, Çin'den ayrılma baskısına direnirken, bazıları giderek kötüleşen koşullara rağmen Çin pazarını büyütüyor. Çin pazarının önemi göz önüne alındığında, Federal Hükümet'in Hint-Pasifik strateji belgesindeki "kaynakları çeşitlendirme yoluyla tek taraflı bağımlılıkları azaltmaya" yönelik çağrısına kulak verilmiyor.

Ancak Rusya'nın Ukrayna'ya yönelik savaşı şimdi bu hesabı değiştirebilir. Batı'nın Rus saldırganlığına bu kadar hızlı, bu kadar güçlü ve bu kadar birlik içinde tepki vereceğini pek kimse tahmin edemezdi. Rusya'nın SWIFT sisteminden atılması, Rus merkez bankasına yönelik yaptırımlar ve aynı zamanda Batılı şirketlerin Rusya pazarından gönüllü olarak çekilmesi, tüm bunlar damgasını vurdu.

Almanya'daki bazıları bile Nordstream 2 gibi önemli bir boru hattının çabucak feda edilmesine şaşırdı. Bu muazzam kamu ve siyasi baskı deneyimi, muhtemelen birçok Alman şirketini diğer "sorunlu pazarlara" yönelik stratejilerini yeniden değerlendirmeye yöneltecektir. Orta vadeli gelecekte Alman iş dünyası için küresel pazarlardaki satış fırsatları kapanırsa, Almanya hayati Avrupa iç pazarını uzun süren krizden çıkarmak için ne yapmaya istekli olduğunu yeniden düşünmek zorunda kalacak.

Küresel ekonominin jeopolitik çıkarlara göre yeniden düzenlenmesi, Alman otomobil endüstrisi gibi kilit endüstrileri baskı altına alıyor. Büyümenin motoru sendelerse, toplumlar içindeki ve arasındaki dağıtım çatışmaları yoğunlaşır. Orta sınıflar arasında bile toplumsal gerileme korkusu artıyor.

Bu düşüş korkusu, popülistlerin ihracat modelinin başarısının önkoşullarına, malların, sermayenin, insanların ve fikirlerin serbest akışına karşı ajitasyonlarında kullandıkları sondaj tahtasıdır. Korumacılığa yönelik küresel eğilim, bu nedenle, yalnızca dış etkenler tarafından değil, aynı zamanda iç baskı tarafından da yönlendirilmektedir. Böyle bir dünyada artık ihracatta dünya şampiyonu olunamaz. Almanya bu nedenle her şeyden önce ihracata yönelik ekonomik modelini yeniden düşünmek zorunda kalacak.

ALTYAPI

Batılı eleştirmenler Çin İpek Yolu projesini tartışırken, genellikle borç tuzaklarına veya siyasi bağımlılıkların yaratılmasına odaklanır. Dev projenin Çin'in Asya'da ve dünyada baskın bir güç olma yönündeki çabasını temsil ettiğine dair haklı bir şüphe var. Bununla birlikte, daha az bilinen, "Kuşak ve Yol Girişimi"nin arkasındaki jeostratejik motivasyondur.

İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden bu yana, Amerika Birleşik Devletleri kuzeyde Japonya'dan güneyde Endonezya'ya uzanan bir adalar zincirinde üsler kurdu. Ve Obama yönetimi 'Asya'ya Döndüğünü' ilan ettiğinden beri ABD kuvvetlerini burada yoğunlaştırıyor.

Malacca Boğazı ile Hürmüz Boğazı arasında (Amerikalılar bu boğazlara 'boğulma noktaları' diyorlar), Amerika Birleşik Devletleri ve müttefikleri Çin’in ticaret ve tedarik yollarını her an kapatabilir. Çin kendini kuşatılmış hissediyor ve agresif bir şekilde savunmacı bir şekilde tepki veriyor.

Doğu ve Güney Çin Denizlerinde yığılan silahların amacı, 'Ada Zinciri'ni kırmak ve ABD'yi Çin kıyı sularından çıkarmaktır. Çinli şahinler bir adım daha ileri gidiyor ve 'batmaz Amerikan uçak gemisi' Tayvan'ı anavatanla yeniden birleştirmeye zorlamak istiyorlar.

Çinli bombardıman uçakları Taipei üzerinde uçarken, Çin propagandası ABD'yi "Tek Çin" politikasını sorgulayarak statükoya meydan okumakla ve böylece bir çatışmayı kışkırtmakla suçluyor. Bu oldukça tehlikeli bir poker oyunu, çünkü sadece Tayvan vazgeçilmez yarı iletken çipler ürettiği için değil. Aynı zamanda Pearl Harbor tarafından travmatize edilmiş Amerikalıların bakış açısına göre anavatanlarının savunmasının başladığı yer olduğu için. Yani Tayvan Boğazı'nda Üçüncü Dünya Savaşı'nı başlatabilecek bir fitil yatıyor.

Bu nedenle Çin, İpek Yolu projesiyle Amerika'nın boyunduruğundan kurtulmaya çalışıyor. Çok sayıda liman, koridor ve demiryolu hattının acil amacı, Çin tedarik yollarının kesintiye uğramasını önlemektir. Orta Asya'nın denize kıyısı olmayan devletlerinin başlangıçtaki coşkusu, BRI ortaklarının eski İpek Yolu boyunca bağlantı stratejisinin herkes için refah kazanımlarına yol açacağına dair yüksek umutlarını gösteriyor.

Ancak asıl ödül Avrasya'nın diğer ucunda yatıyor: Uzun vadede Çin ürünleri için satış fırsatlarını garanti etmesi beklenen Avrupa pazarı. Pekin, Avrupa'yı daha da yakınlaştırmayı başarırsa, Çin ve Rusya, Avrasya'daki ABD etkisini etkisiz hale getirme hedeflerine doğru büyük bir adım atmış olacaklar.

Ancak yeni bir Soğuk Savaş'ın başlamasıyla birlikte, yeni bir Demir Perde şimdi Çin İpek Yolu'nu kesmekle tehdit ediyor. Çin'in bakış açısından, bu jeostratejik bir felaket olur. Bu, son zamanlarda ilan edilen "sınırsız dostluğa" rağmen, Çin'in küçük ortağı Rusya'ya gerçekten önemli bir yardım sağlamamasının bir nedeni. (İkinci neden, Rusya'nın egemen bir devletin iki ayrı eyaletini tanıması. Bu gerçek Tayvan'a bakıldığında, Çin korku senaryosu). Pekin, bu nedenle, Ukrayna savaşının bir an önce sona erdirilmesinde önemli bir çıkara sahip. (Ancak bir arabulucunun sorumluluğunu üstlenmek konusunda isteksiz). Bu olmazsa, Çin'in deniz yollarının genişletilmesi konusunda ilerleme kaydetmesi muhtemeldir.

PARA VE FİNANS PİYASALARI

Çinli stratejistlerin bakış açısından, Amerikan endüstrisinin gerilemesinin ardından, ABD hegemonyasının geriye kalan gücü ve dolayısıyla Aşil topuğu doların uluslararası mallar ve finans piyasalarında rezerv para birimi olarak oynadığı roldür. Bu nedenle Çin, bir süredir SWIFT sistemine ('CIPS') bir alternatif ve dijital para birimi (Dijital Yuan, e-CNY) üzerinde çalışıyor. Ancak, bu araçların hiçbiri dolar için gerçek bir tehdit oluşturmaya henüz hazır değil.

Çinli şahinler şimdi Rusya'ya yönelik yaptırımları ABD dolarının üstünlüğüne saldırmak için bir fırsat olarak görüyor. Rusya merkez bankası rezervlerinin dondurulması, tüm dünya merkez bankalarını alarma geçirdi. Şantaja uğramamak için büyük bir ölçekte rezervlerini değiştirmeleri muhtemeldir. Bu da, ABD yatırımlarının pahasına olursa, doların küresel rezerv para birimi olarak konumunu istikrarsızlaştırabilir.

ABD dolarının bir işlem para birimi olarak rolü de bir hayal kırıklığı kaynağı. Ne de olsa, Amerikan Federal Rezervi'nden kaynaklanan enflasyonist baskı, dünya çapında sınır ötesi ticaretini yapmak için ABD dolarına güvenen tüm aktörler tarafından aktarılıyor. Rusya, Çin, Hindistan ve İran bu nedenle bir süredir dış ticaretleri için daha geniş bir para birimi sepeti kullanarak ekonomilerini 'doları düşürmeye' çalışıyorlar.

Bu nedenle, Rusya'nın artık petrol ve gaz işlemlerini yalnızca ruble ile halletmek istemesi pek şaşırtıcı değil. Çin'in kendi dış ticaretini dolarsızlaştırma girişimleri, Pekin'in kendi para biriminin küresel statüsünü yükseltme stratejik hedefi ile de uyumludur. Ancak Suudi Arabistan gibi bir ABD müttefiki şimdi Çin ile petrol anlaşmalarını yuan üzerinden yapmak için ciddi bir şekilde müzakere ediyorsa, bu hegemonya kızgınlığının ne kadar yaygın olduğunu gösteriyor. Bu risksiz değildir, çünkü altın standardının terk edilmesinden sonra ABD doları, küresel petrol ticareti merkezi meta haline geldi.

Diğer OPEC ülkeleri petrodolardan vazgeçerse, geri dönen dolarlar muhtemelen kısa vadede ABD'deki enflasyonist baskıları daha da artıracaktır. Uzun vadede, hem Çin RMB'si hem de blok zinciri tabanlı kripto para birimleri olgunlaşarak istikrarlı işlem para birimlerine dönüşebilir. ABD'ye şüpheyle bakan stratejistler, ABD dolarının rezerv, yatırım ve işlem para birimi olarak işlevlerinin gerçekten de aşınmaya devam etmesi halinde, ABD para biriminin küresel rezerv para birimi olarak konumunun gerçekten sallanmaya başlayabileceğine inanıyor.

Önümüzdeki dünya düzeninin nasıl olacağına küresel güç ilişkileri karar verecek. Rusya kendi gücünü abarttı. Moskova, Ukrayna'daki savaşı askeri olarak kazanmayı hala başarsa bile, jeopolitik açıdan Çin'in küçük ortağı olarak ikinci kademeye geri dönecek. Ancak, Avrupa kıtasındaki yeni istikrarsızlığın Batı Avrupa için de ekonomik görünümü bozması muhtemel. Bağımsız bir Avrupa güç direğinin jeopolitik hayalleri bu nedenle AB üye ülkeleri tarafından kesinlikle yeniden değerlendirilecektir.

Bu tablo, düzeni sağlama ve sürdürme yeteneğine sahip güçler olarak geriye yalnızca Çin ve ABD'yi bırakıyor. Bu, Washington ve Pekin'in neden bu "Avrupa çatışmasına" çekilmek istemediklerini açıklıyor: İki süper güç, çatışmayı her şeyden önce küresel hegemonya üzerindeki rekabetlerinin merceğinden okuyor. Buna göre, Amerikan şahinleri, "Çinlilere Tayvan'dan uzak durmaları için bir sinyal göndermeleri için Rusların kanını akıtmak" istiyor. Washington'da tartışmasız olmasa da, "otokrasilerin ittifakına" karşı bir Soğuk Savaş için iki taraflı bir koalisyon zaten bir süredir yürürlükte.

Öte yandan Pekin'de, zayıflayan bir Rus paryasının yanında yeni bir Demir Perde'nin arkasında kaybolmanın gerçekten Çin'in çıkarına olup olmadığı veya Çin'in uzun vadede açık bir dünyadan daha fazla fayda sağlayıp sağlayamayacağı konusunda hala anlaşmazlık var.. Bu nedenle, Çinlileri ve Rusları bir "otokrasiler ekseni" içinde aşırı aceleyle bir araya getirmek ölümcül bir hata olur.

Bunun yerine, tüm güçlerin temel çıkarlarının ve güvenlik kaygılarının barışçıl bir şekilde müzakere edilip uzlaştırılabileceği bir çerçeve sağlayan, kurallara dayalı, çok taraflı bir düzenin nasıl olabileceğini birlikte incelemek daha iyi olacaktır. Bunun gerçekçi olmadığını düşünenler, son Soğuk Savaş'ı hatırlamalıdır: O zaman da sistemsel rakipler arasında üzerinde anlaşmaya varılan temel kurallar çerçevesinde işbirliği başarılı oldu.