Hollywood'da bir put kırıcı... Kara filmin efsane yönetmeni David Lynch'e veda

Artı Gerçek - Los Angeles yangınları nedeniyle tarihinin en zor haftalarından birini geçiren Hollywood, dün ailesi tarafından öldüğü duyurulan ve yönetmenlik gibi yalnızca profesyonel bir etiketle anmanın imkansız olduğu tutkulu sinema dehası, kara film (film noir) akımının efsane auteur'ü David Lynch'in kaybıyla da sarsıldı.

Aralarında "Blue Velvet" (Mavi Kadife,1986), "Mulholland Drive" (Mulholland Çıkmazı, 2001), "Lost Highway" (Kayıp Otoban, 1997), "Eraserhead" (1977) "Wild at Heart" (Vahşi Duygular, 1990), "The Elephant Man"in ( Fil Adam, 1980) ve dört kez Oscar'a aday gösterilen ABC dizisi "Twin Peaks"in (İkiz Tepeler, 1992) bulunduğu yapımları sinema ve televizyon dünyasına armağan eden yönetmen, vefat ettiğinde 78 yaşındaydı.

Bir süredir amfizem ile mücadele eden efsane yönetmenin ölüm haberini ailesi sosyal medya üzerinden paylaştı ancak ölüm tarihine ilişkin bilgi vermedi.

COVID KORKULARI VE AMFİZEM TEŞHİSİ NEDENİYLE EVDEN ÇIKAMIYORDU

Deadline'a konuşan kaynaklar, Sunset yangını nedeniyle evinden taşınmak zorunda kaldığını ve daha sonra durumunun kötüye gittiğini söyledi. Lynch geçen yıl Sight & Sound dergisine verdiği bir röportajda, Covid korkuları ve amfizem teşhisi nedeniyle artık evden çıkamadığını, bunun da yeniden yönetmenlik yaparsa, bunun uzaktan olacağı anlamına geldiğini açıklamıştı. Lynch daha sonra sosyal medya hesabından yaptığı bir paylaşımla, fiziksel zorluklarına rağmen "asla emekli olmayacağını" belirtti.

Lynch, kariyeri boyunca kendine has bir üslup geliştirmiş, bu konuda Hollywood sinemasının ve ABD televizyonlarının katı şablonlarını ve engelleri aşmayı başarabilmişti. Hem beyaz perdede hem kamera arkasındaki put kırıcı (ikonoklast) kişiliğiyle işlerinde hep bildiğini okuyor ve her şeyi kendi yöntemleriyle hallediyordu.

'MULLHOLAND ÇIKMAZI'NDAN YENİ BİR HOLLYWOOD YILDIZI ÇIKARDI

Sanatta, siyasette ve bilimde köklü paradigma değişimlerinin dünyayı yeniden "ütopyalar" hayal etmeye ikna ettiği yeni binyılın başlarında çektiği "Mulholland Çıkmazı" (2001), milenyum fikirlerinin yenilikçi rüzgarına Hollywood ve medya sermayesinin de katılmasına rağmen, pilot film olarak oynatıldığı kanalın yöneticileri tarafından iptal edildi. Bu Lynch'i durdurmadı: Kara filmi uzun metrajlı bir film olarak yayınladı ve Naomi Watts'ı bir yıldız olarak dünyaya tanıttı.

İLK UZUN METRAJ FİKRİNDEN KÜLT YAPIM ERASERHEAD'E

20 Ocak 1946'da Missoula, Montana'da doğan Lynch, kariyerine 1960'ların sonunda kısa filmler yaparak başladı ve Amerikan Film Enstitüsü'nün 1970 Sınıfı'nda yer aldı. AFI (Amerikan Film Enstitüsü) günlerinde geliştirdiği ilk uzun metrajlı filmi, yazıp yönettiği ve gece yarısı kuşağının kült klasiği haline gelen Eraserhead (1977) oldu.

'BEN BİR HAYVAN DEĞİLİM! BEN BİR İNSANIM - BİR İNSAN!'

Bu filmin başarısı, Lynch'in, John Hurt'ün Viktorya dönemi İngiltere'sinde dost canlısı ve zeki ama sakat bir karakteri, Anthony Hopkins'in de onu tedavi etmeye çalışan bir doktoru canlandırdığı Fil Adam'la (Elephant Man) ile başka bir ivme sağladı. Hurt'ün canlandırdığı John Merrick karakterinin bir sokak çetesi tarafından kovalandığında haykırdığı unutulmaz repliği hâlâ kulaklarda: "Ben bir hayvan değilim! Ben bir insanım - bir insan!"

DUNE UYARLAMASI

Lynch'in kariyeri 1980'lerde yükselişe geçti. "Fil Adam"ın başarısını, Frank Herbert'in klasik bilim kurgu romanını 1984'te çektiği meşhur "Dune" uyarlaması takip etti. Kendisi filmini başarısız bulsa da "Dune" o dönemde, dünya çapında 31,5 milyon dolarla bir bağımsız yönetmenin özgeçmişindeki en yüksek hasılatlı film oldu.

Ardından, başrollerinde Kyle MacLachlan, Isabella Rossellini, Dennis Hopper ve Laura Dern'in oynadığı 1986 yapımı kara film - psikolojik gerilim türündeki "Blue Velvet" geldi. Film, Lynch'in daha önceki deneylerini daha ana akım bir yapı ve tanınabilir insan karakterlerle birleştirmeyi başardı. Lynch'in dublörü MacLachlan, el değmemiş bir çimenlikte kopmuş bir insan kulağına rastladıktan sonra Hitchcockvari kabus dolu bir dizi senaryoya karışan saf bir genç olan Jeffrey'i canlandırdı.

SIRA DIŞI KARAKTERLER

Metaforik göndermelerle dolu bu filmde izleyici, bir tavşan deliğinden aşağı inen Jeffrey, Rossellini'nin canlandırdığı sorunlu ve dönemi geçmekte olan salon şarkıcısı; Hopper'ın canlandırdığı şiddet yanlısı, uyuşturucu bağımlısı gangster Frank Booth, Frank'in ortağı, filmin en ünlü ve sinir bozucu anlarından birinde Roy Orbison'ın "In Dreams" şarkısına dudak senkronizasyonu yapan gulyabani, cinsel açıdan muğlak bir karakter olan Ben (Dean Stockwell) gibi bir dizi çizgi dışı karakterle karşılaşır.

Fakat Lynch'in asıl büyük başarısı 1989'da geldi. Dedektiflik dizisi/melodram/bilim kurgu gizem-macera anlatısı gibi birkaç türü harmanlayan ve zaman zaman Alacakaranlık Kuşağı benzeri bir korku filmini de andıran Twin Peaks'i yarattı, yönetti ve ortak yazarlarından oldu.

Kuzeybatı Pasifik'teki kurgusal bir kasabada geçen Twin Peaks, TV tarihinin en rahatsız edici ve tuhaf bir şekilde büyüleyici açılış sahnelerinden biriyle başlıyor: Sahil kenarında plastikle sarılmış bir cesedin bulunması. Dizide kasabanın popüler genç lise öğrencisi Laura Palmer (Sheryl Lee) öldürülmüştür ve bulunduğunda "mavimsi renkteki cesedi hâlâ tuhaf bir şekilde güzeldir."

TWIN PEAKS EFSANESİ, ABD'NİN KOLEKTİF TAKINTISI OLDU

Bu keşif, kahveyi, turtayı ve nihayetinde kendi kasabası olarak benimsediği bu itici kasabayı öven zeki ve tuhaf FBI Özel Ajanı Dale Cooper'ı (Kyle MacLachlan) kendine çekecektir. Cooper yol boyunca Twin Peaks'te pek çok gizemi ortaya çıkarır ve bunların büyük bir kısmı doğaüstü olaylarla ilgilidir. Dizinin yarattığı geniş çaptaki etki “Laura Palmer'ı kim öldürdü?” sorusunu da ABD'de neredeyse ulusal bir takıntı haline getirmişti.

'KABLOLU TELEVİZYON YENİ ARTHOUSE!'

Lynch, Twin Peaks dizisini yıllar sonra yeniden değerlendirdiği bir demeçte Deadline'a "Şu anda kablolu televizyon yeni arthouse" dedi. Covid- 19 pandemisi öncesinde, dijital platformlar dominant bir medyum haline gelmeden, yıl henüz 2017 iken sarf ettiği bu söze bugünden bakınca yönetmenin pekala öngörülü olduğu söylenebilir. Lynch aynı demeçte "Arthouse'lar gitti, umarım yeni bir dalga gelir ve arthouse'a geri dönerler" diye de eklemişti.

ALTIN PALMİYE MACERASI

Lynch'in ilk Twin Peaks'ten sonraki işi 1990 yapımı gerilim filmi Wild at Heart'ı yazıp yönetmek oldu. Nicolas Cage ve Laura Dern, Willem Dafoe, Crispin Glover, Diane Ladd, Rossellini ve Harry Dean Stanton'ın rol aldığı film Cannes Film Festivali'nde fırtına gibi esti ve Jean-Luc Godard, Clint Eastwood, Ken Loach ve Zhang Yimou gibi isimlerin filmlerini geride bırakarak Altın Palmiye'yi kazandı.

SİNEMA ZANAATKARI

Lynch sinema kariyeri boyunca sadece yönetmenlik yapmadı, sık sık ses tasarımcısı olarak da görev yaptı ve kendi filmleri için müzik yazdı. Yazarlık ve/veya yönetmenlik yaptığı filmler arasında Lost Highway (1997), The Straight Story (1999) ve yönetmen olarak son filmi Inland Empire (2006) da var.

Kariyerine pek çok mesleki başarı sığdıran bu özgün yönetmen, yine de satın alması için yapımcı bulamadığı bu filmleri kendi finanse etti ve yurt çapında (ABD) dağıtımını yaptı - bu da o zamanlar kendisi gibi auteur bir yönetmen için yeni bir hareketti- Inland Empire üç saatle en uzun süren filmiydi ve dünya çapında yalnızca 4 milyon dolar hasılat elde etti.

SESLENDİRME SANATÇISI

Filmin istediği ticari başarıyı elde edememesini yorumlayan Lynch, "Kimse anlamadı, bu yüzden de pek iyi iş yapmadı. Yazın gişe rekortmeni olmayan hiçbir şey bugünlerde sinemada iyi iş yapmıyor" dedi.

Lynch, 2010-13 yılları arasında Seth McFarland'ın Fox komedisi The Cleveland Show'da barmen Gus olarak yinelenen bir seslendirme rolü de dahil olmak üzere çok sayıda buna benzer oyunculuk işleri yaptı. Diğer seslendirme rolleri arasında "Family Guy", "Robot Chicken" bölümleri ve kısa kara komedisi "Dumbland" yer aldı.

YOUTUBER LYNCH

Lynch, YouTube ve diğer sosyal medya sitelerinde yayınlamaya başladığı videolar sayesinde genç nesil sinefiller arasında da popülerlik kazanmıştı. Covid -19 pandemisi döneminde kalabalıktan korunabilmek için Kaliforniya'daki sakin yerleşim bölgesinde o günün tarihini ve mevcut sıcaklık durumunu aktarıyor ve bazı yeni projeleri hakkında güncel bilgiler paylaşıyordu.

GEZİ PARKI PROTESTOLARINA DESTEK VERMİŞTİ

2013 yılında Gezi Parkı'nın Topçu Kışlası yapılmasına karşı parkın içinde ekoloji sacunucularının başlattığı ve giderek kitleselleşen bir toplumsal harekete dönüşen Gezi Parkı protestolarına da o yıllarda destek veren Lynch’in “#direngezi” yazılı bir kağıtı tutarkenki fotoğrafı sosyal medyada geniş yer bulmuştu.

HASTALIĞI

2020'de Yaşam Boyu Başarı Oscar ödülüne layık görülen Lynch, Ağustos 2024'te "uzun yıllar boyunca sigara içmesine" bağlı kronik akciğer hastalığı amfizemle mücadele ettiğini açıklamıştı.

Yönetmen kasım ayında People dergisinde yayımlanan röportajında, yürümek dahil herhangi bir fiziksel eylemi gerçekleştirmek için oksijen desteğine ihtiyaç duyduğunu anlatmıştı. (Kaynaklar; Deadline, BBC, The Hollywood Reporter, Vikipedi, People, Kültür Sanat Servisi)

Not*: “Amfizem, akciğerlerdeki hava keselerinin hasar görüp genişlediği ve bunun sonucunda nefes darlığı gibi solunum yetmezliğine neden olan bir hastalıktır. Amfizem sırasında solunum akışında bozulma yaşandığı için kandaki oksijen içeriği de azalır.”