Allende’nin ardından 50'nci yıl: 'Trajik bir ders'
Berrak GÜNGÖR
11 Eylül 1973, Şili
12 Eylül 1980, Türkiye…
Artı Gerçek - Dünyanın diğer ucunda da olsa, insanların deneyimleri bir noktada benzeşiyor. Çünkü mutluluğun, sevginin evrenselliği gibi travmalar da acılar da evrensel. Birbirlerinden 13 bin 703 kilometre uzaklıktaki bu iki ülke de tarihlerinin en karanlık dönemleri yani askeri darbelerin yıl dönümleri, bir kez daha lanetledi.
Şili’de dünya tarihinin seçimle gelen ilk Marksist Başkanı Salvador Allende, sonrasında ülkeye kendi travmasını yaşatacak olan Augusto Pinochet tarafından 11 Eylül 1973 tarihinde devrildi… 3 binden fazla muhalifi öldüren, çok daha fazlasını işkenceden geçiren ve sürgüne gitmesine yol açan acımasız bir diktatör olan Pinochet en çok da sömürgeci zihniyetin ekmeğine yağ sürmüştü… Keza sonradan ABD’nin darbedeki karanlık rolü belgelenmişti…
Eduardo Galeano’nun da dediği gibi, “Şili’nin etine geçen bakırdan dişler” sadece kimlik değiştirdi. Eski Başkan Manuel Balmecada döneminde İngiltere’ydi o dişlerin sahibi, Allende devrilirken de ABD.
Allende’nin devrilişinin 50’inci yılında darbe ve ardından çöken karanlığı Movimiento Socialista de los Trabajadores (MST) önderi, Rainier Rios Puebla anlattı…
'UNUTMAMAMIZ GEREKEN TRAJİK BİR DERS'
Öncelikle Allende’nin Şili için önemini sormak isterim…
Allende hükümetine yapılan darbe, boykot planını ve ardından Unidad Popular'a karşı yapılan darbeyi finanse eden ve yöneten ABD emperyalistlerinin Şili'ye (diğer ülkelerde olduğu gibi) acımasız müdahalesini gösterdi. Aynı şekilde, Silahlı Kuvvetler ve tüm devlet kurumlarını kullanıp “ülkenin sahibi” olan iş insanlarının yönetimine meydan okumanın kanlı maliyetini de gösterdi. Bizim açımızdan unutmamamız gereken ve unutamayacağımız trajik bir ders.
Diğer yandan Allende’nin hükümet programı bakırın millileştirilmesi, bankaların kamulaştırılması ve çalışan aileler için sosyal haklar gibi önemli kazanımlar sağladı. Ne yazık ki Allende'nin politikası, kendisine darbe yapan aynı iş insanları ve Silahlı Kuvvetlerin onayıyla bunu yapmaya devam etmesinin bir sonucu olarak başarısızlıkla sonuçlandı.
Allende’nin meşhur “40 önlem planı” ve uygulanmasını engelleyen sebepleri nasıl anlatırsınız?
Bakır ve bankacılıkta bu planın bir kısmı gerçekleştirildi. Bu planın başarısız olmasının ana nedeni, hükümetin bu önlemlerin bir kısmının uygulanmasını istemeyen ulusal iş dünyası ve emperyalizmle anlaşarak bunu yapma politikasıydı. Allende'nin bu kamulaştırmaları yapmaktaki amacı yoksul halkın ve Şili işçi sınıfının yaşam standartlarını iyileştirmekti, ancak bunu onlara ve işçilerin örgütlerine dayanmak yerine, kamulaştırmalarla etkilemek istediği zenginler tarafından yönetilen Şili siyasi rejimi çerçevesinde yapmaya çalıştı. Bu hatanın sonu ise şimdi dünya çapında bilinen bir gerçek. Yani yaşanan 1973 darbesi.
Şili, bakır cenneti... Ve her ulusun kendi kaderini tayin hakkını sonuna kadar savunan Allende. ABD'nin öfkesini ve 1973 darbesine giden süreci nasıl özetlersiniz?
Allende ve hükümeti, ABD emperyalist egemenliğinin önemli yönlerini sorgulayan hükümetlerin oluşturduğu Latin Amerika ve dünya sürecinin bir parçasıydı. Her zaman bu emperyalizmden mutlak bir kopuş arayışında olmadılar, ancak birçok durumda, Allende'ninki gibi, ABD ile ilişkileri ülkenin yararına olacak şekilde geliştirmeye çalıştılar. Beyaz Saray bu niyetleri biliyordu ve Allende'nin hükümetini ilk gününden itibaren devirmek için harekete geçti. Trajik bir şekilde açık olduğu gibi, ABD emperyalizmi ülkelerimiz üzerindeki egemenliğinin küçük yönlerini bile müzakere etmek istemiyor.
'ALLENDE ORDUYA GÜVENDİ'
Pinochet Allende tarafından atanmıştı. O dönemi analiz ettiğinizde yanlış adımlar nelerdi?
Pinochet'nin atanması 1972'nin ikinci yarısında başlayan bir politikanın parçasıydı; iş dünyasının bazı kesimlerine güven vermek ve kendisini aynı iş dünyası tarafından kontrol edilen Şili anayasal ve demokratik rejiminin bir fanatiği olarak göstermek için askeri personeli bakan olarak hükümetine aldı.
Bunun başka bir açıklaması daha var: Komünist Parti ve Sosyalist Parti, Allende'nin kendisi de dahil olmak üzere, her zaman darbeye karşı çıkacak ve demokratik olarak seçilmiş hükümeti savunacak "anayasacı" ya da demokratik orduların var olduğunu savundular. Bu nedenle politikaları silahlı kuvvetlere giderek daha fazla güvence vermekti. Pinochet bu bağlamda göreve getirildi.
Silahlı Kuvvetleri, özellikle de subaylarını, bir sınıfın diğerine silah ve şiddet tekeline sahip olana karşı tahakküm aracı olarak açıklayan tüm Marksist gelenek ve teoriye karşı Allende ve hükümeti, kendilerini kanla deviren Silahlı Kuvvetlere güvenilmesi çağrısında bulundu. Eklemek gerekir ki, ordu içinde hükümete karşı hareket etmek istemeyen ve hatta Talcahuano deniz piyadeleri gibi darbe girişimlerini kınayan kesimler, hatta birkaç subay bile vardı.
'BORİC MEKTUPTA DARBEDEN BAHSETMEDİ'
Ülke darbeden 50 yıl sonra hala bir hafıza savaşı içinde. Gabriel Boric* seçimlerde bir zafer kazandı ama parlamentoda işler istediği gibi gitmedi. Darbenin, bugünün Şili'sine etkileri neler oldu?
Gerçek şu ki Boric, Şili halkına savaş ilan eden eski başkan Piñera ve Pinochet diktatörlüğünden sonra gelen demokrasinin diğer 3 başkanıyla birlikte bir mektup imzaladı. Mektup çok eleştiriliyor çünkü darbeden bahsetmiyor, diğer şeylerin yanı sıra suç işleyen askerler ve siviller hakkında hiçbir şey söylemiyor.
Bu mektubun ve Boric hükümetinin odak noktası, kurumlara olan güveni yeniden teyit etmek ve şiddeti kınamaktan kaçınmak. Bu açıklamada kaygı verici olan şey, şiddet kelimesinin eylemleri ya da Mapuçe** ulusunu bastırmak için kullanıldığı anlamında kullanılmasıdır. Hükümetin bu tarihlerdeki eylemleri hakkında büyük bir tartışma var.
Boric, "Şili neoliberalizmin mezarı olacak" dedi, ancak Başkan olduğundan bu yana yaptıkları, ülkenin bundan çok uzak olduğunu gösteriyor. Boric'in yönetimini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Neoliberal kapitalist bir hükümet, toplumsal hoşnutsuzluğun patlak vermesi ve köklü değişiklikler arayışıyla açılan süreci durdurmaya çalışıyor. Açıkça büyük şirketlerin ve Yankee emperyalizminin hükümeti.
Boric'in yarattığı hayal kırıklığının Antonio Kast liderliğindeki aşırı sağın yükselişini tetikleyeceğini düşünüyor musunuz?
Bu mümkün. Ancak aşırı sağ, ekonomik ve sosyal krize herhangi bir çözüm önermediği için halk desteğinde düşüş yaşıyor. Söylemleri göçmenlere saldırmak ve suça karşı orduyu önermek üzerine kurulu. Ancak geleneksel partilerin güçlü bir şekilde reddedilmesi, diğer ülkelerde olduğu gibi seçmenlerin önemli bir bölümünü Kast'a doğru itebilir. Bu gördüğümüz bir dinamik ama şu anda çok net değil.
* Şili tarihinin en genç Devlet Başkanı seçilen 36 yaşındaki Gabriel Boric 2022 yılında göreve başladı. Öğrenci hareketinden gelen Boric, "Eğer Şili neoliberalizmin beşiğiyse, o zaman mezarı da olacak!" gibi iddialı bir çıkışla, sağcı rakibi Antonio Kast'a karşı ikinci turda oyların yüzde 56'sını alarak 2021'deki genel seçimleri kazanmıştı.
** Orta ve güney Şili ile güney Arjantin'de yaşayan yerli halk.
Şili'de bir ilk: Pinochet dönemindeki kayıp ve ölümler araştırılacak
