Dünya fonda biriktiriyor, Türkiye borçlandırıyor

Dünyadaki varlık fonlarının büyük bir bölümü petrol ve gaz gelirleri, değerli madenlerden ve yeraltı kaynaklarından elde edilen gelirlerden oluşuyor. Türkiye’de ise kamu kuruluşları fona devrediliyor.

HABER MERKEZİ – Çok sayıda kamu kuruluşu sürpriz bir şekilde, darbe girişimi sonrası ilan edilen OHAL sürecinde kurulan Varlık Fonu’na devredildi. Böylece toplam 20 milyar dolar ödenmiş sermayesi olan kamuya ait şirketler, Türkiye’nin Varlık Fonu’nu yönetmek üzere kurulan Türkiye Varlık Fonu Yönetimi Anonim Şirketi'ne geçti.

Tam referandum öncesinde kurumların fona devredilmesi dikkat çekerken, Varlık Fonu’nun Sayıştay denetiminden muaf olması tartışmaların odak noktasını oluşturuyor. Daha önce Sayıştay denetimine tabi olan bu kuruluşlar, Varlık Fonu’na devirleriyle birlikte Sayıştay denetiminden çıkarıldı.

Varlık Fonu ve bünyesinde kurulacak alt fonlar, Sermaye Piyasası Kanunu kapsamında bağımsız denetime tabi olacak. Şirket, Varlık Fonu ve bu yasaya göre kurulan şirketler, alt fonlar, birçok vergiden de muaf. Bağımsız denetimin nasıl olacağı uygulamada görülecek. Zira, bağımsız denetçileri de kanuna göre Başbakan atayacak.

HEDEFTE İŞSİZLİK FONU MU VAR?

Kanunda, "Türkiye Varlık Fonu'nun kaynakları, Özelleştirme Yüksek Kurulu’nca özelleştirme kapsam ve programında bulunan ve fona devrine karar verilen kuruluş ve varlıklar ile Özelleştirme Fonu'ndan fona aktarılmasına karar verilen nakit fazlasından oluşacak" deniyor.

Ayrıca, fonun kaynakları arasında Bakanlar Kurulu’nca fona aktarılmasına veya şirket tarafından yönetilmesine karar verilen kamu kurum ve kuruluşlarının tasarrufu altında bulunan ihtiyaç fazlası gelir, kaynak ve varlıklar ile fon tarafından yurtiçi ve yurtdışı sermaye ve para piyasalarından ilgili mevzuat kapsamında yer alan izin ve onaylar aranmaksızın sağlanan finansman ve kaynaklar da sayılıyor. Türkiye, elindeki satılması mümkün olan kamu varlıklarının hepsini elden çıkardı. Bu miktar şimdilik belli değil.

Bir süre önce Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Mehmet Müezzinoğlu, İşsizlik Sigortası Fonu’nun, Varlık Fonu’na aktarılmasının şimdilik düşünülmediğini belirtmiş, "İşsizlik Fonu’na yönelik daha iyi değerlendirilmesi her zaman gündemimizde olur. Bu paranın daha iyi değerlendirilmesi ile ilgili Yönetim Kurulu (Fon Yönetim Kurulu) değerlendirmelerini yapabilir. Onu Yönetim Kurulu, daha iyi (hangi yatırımlarda) nemalandıracağını tartışır ve karar verir" diyerek açık kapı bırakmıştı.

DÜNYADA VARLIK FONLARI

Bağımsız Varlık Fonları, Ulusal Varlık Fonları, Ulusal Yatırım Fonları, Ülke Yatırım Fonları, Devlet Refah Fonları diye farklı şekillerde adlandırılan "Sovereign Wealth Funds" aslında ülkelerin resmi rezervleri dışındaki birikimlerini ifade ediyor.

Dünyadaki tüm merkez bankaları acil ihtiyaçlar için ellerinde çeşitli miktarlarda döviz rezervi bulunduruyor. Cari işlem fazlası veren ülkeler, ihtiyaçlarının ötesinde rezerv biriktirmeye başlayınca, bunları karlı bir şekilde değerlendirme düşüncesiyle ayrı fonlar kurma yoluna gidince ortaya bu varlık fonları çıktı. Bu süreçte artışın en önemli iki merkezi petrol zengini Körfez ülkeleri ile ihracat patlaması sonucu cari fazla veren Asya ülkeleri oldu.

Sovereign Wealth Fund Institute verilerine göre, dünyadaki varlık fonlarının yüzde 56,60’ı petrol ve gaz gelirlerinden oluşuyor. Bazı fonların gelirleri değerli madenlerden ve yeraltı kaynaklarından geliyor. Geriye kalan yüzde 43,40 mal dışı olarak ifade edilen genellikle bütçe fazlası gelirleri kapsıyor.

2015 yılı itibariyle varlık fonlarının yüzde 40,24’ü Ortadoğu’da, yüzde 39,74’ü Asya’da ve yüzde 13,11’i Avrupa’da bulunuyor. Dünyadaki varlık fonlarında biriken 7,437 trilyon doların 4,245 trilyon doları petrol ve gaz gelirlerinden elde edilmiş.

KAMU KURULUŞLARININ FON’A DEVRİ TÜRKİYE’YE ÖZGÜ

Tüm bu veriler, varlık fonlarının ağırlıklı olarak bütçe fazlası veren ülkelerle petrol ve gaz geliri yüksek olan ülkeler veya büyük emeklilik fonları olan ülkelerde kurulduğunu gösteriyor. Türkiye’de olduğu gibi kamu kuruluşlarının, değerli gayrimenkullerin varlık fonlarına devri söz konusu değil.

Sovereign Wealth Fund Institute listesinde yer alan varlık fonları, Carl Linaburg ve Michael Maduell tarafından geliştirilen Linaburg&Maduell Şeffaflık Endeksi’ne tabi tutuluyor. Fonların etik olmayan niyetlerle kullanımını önlemek, opaklığı ortadan kaldırmak için 10 ayrı kriterin puanlandığı endekste, şeffaf olduğunu iddia eden bir fonun en az 8 puan alması gerekiyor. Az da olsa 10 üzerinden 10 alabilen fonlar mevcut. İlk 10’da yer alan varlık fonlarından sadece Norveç’in 10 puanı var.

NORVEÇ ÖRNEĞİNİN SIRRI: DENETİM

Zaten bu alanda dünyada örnek bir yapıya ve geçmişe sahip olan Norveç Varlık Fonu, küresel anlamda birinci sırada.

Norveç’in 1990’da kurulmuş Devlet Emeklilik Fonu, 885 milyar dolarlık bir varlık değerine sahip. Fonun sahipliği ile yönetimi birbirinden ayrı işliyor. Fonun faaliyetleri, stratejileri, kararları, uygulamaları ve mali sonuçları aylık, üç aylık ve yıllık raporlar halinde tüm kamuoyuna sunuluyor. Fonun faaliyetleri, hem iç hem de uluslararası standartta bağımsız dış denetimden geçiyor. Aynı zamanda bu fon, parlamento denetimine de açık.

Sonuç olarak, ulusal varlık fonunun bütçeye ne zaman ne kadar para aktaracağı, bu paranın nasıl kullanılacağı, fonun portföy yapısı, nelere yatırım yaptığı, ne getiri elde ettiği, yatırım ve risk politikasının ne olacağı, yatırım yaparken uyacağı etik ilkelerin neler olduğu hem kamuoyu tarafından hem de parlamento tarafından biliniyor ve denetleniyor.

Diğer yandan, G20 ülkeleri arasında yer alan Türkiye’nin tek varlık fonu olmayan G20 ülkesi olduğu sık sık dile getiriliyor. Bunun da gerçekliğinin olmadığını Doğruluk Payı, ortaya koymuştu. G20 ülkelerinin üçte birinden fazlasında ulusal varlık fonu var. Ancak, Avrupa Komisyonu dışarıda tutulduğunda, 19 G20 üyesi arasında Almanya, Arjantin, Güney Afrika, Hindistan, İngiltere ve Japonya’da varlık fonu bulunmuyor.