23 yıldır toplanan deprem vergi gelirine ne oldu?

Mühdan SAĞLAM

ANKARA - Türkiye genelinde 12 Kasım’da yapılan deprem tatbikatı, geç gelen uyarı mesajları, yanlış alarm seslerinin kullanılması, tatbikatın yeteri kadar ciddiye alınmaması gibi sorunların gölgesinde gerçekleşti. Türkiye deprem kuşağında büyük şehirlerinde her an büyük depremler yaşama riski taşıyor.
Deprem riski ve sonuçlarını akla getiren pek çok örnek yaşansa da bunlardan en akılda kalanı 17 Ağustos 1999 ve 12 Kasım 1999 Düzce depremleriydi. Bu iki yıkıcı depremden sonra, cep telefonu, internet, bankacılık işlemleri, Spor Toto, Milli Piyango, uçak biletleri, gümrük ve pasaport işlemleri gibi birçok kolda ekonomik kaybı azaltmak ve depreme karşı gerekli hazırları yapmak için vergi toplanmaya başlandı. Bu vergiler 23 yıldır da toplanmaya devam ediyor. Peki bu vergiler nerede?

'TANESİ 50 BİN DOLARDAN 764 BİN KONUT YAPILABİLİRDİ'

Marmara bölgesinde 1999’da meydana gelen depremden sonra yürürlüğe giren bu vergi kalemlerinde yalnızca özel iletişim vergisi kalemine bakıldığında aslında toplanan vergilerin büyüklüğü konusunda bir fikir edinmek mümkün.

Vergi uzmanı ve akademisyen Dr. Ozan Bingöl’e göre 1999’dan 2022 Temmuz’una kadar özel iletişim vergisi üzerinden toplanan tutar 83 milyar 621 milyon 940 bin lira. Bu tutarın ilgili yıllar TCMB yıllık ortalama Amerikan doları Efektif Alış Kuru karşılığı ise 38 milyar 196 milyon 739 bin lira. Doğrudan bakıldığında yalnızca rakam kalabalığı olarak görülebilecek bu meblağı Bingöl somutlaştırıyor.

Vergi Uzmanı Bingöl, “1999 depreminde geçici getirilip, kalıcı olan "Özel İletişim Vergisi"den bugüne kadar 83,6 milyar lira, ortalama kur ile 38,2 milyar dolar para toplanmıştır. İşte bu para ile herhangi bir ödeme yapmadan dar gelirli vatandaşlara, tanesi 50 bin dolardan yaklaşık 764 bin konut yapılabilirdi" diyor. Ancak yapılmadı.

TOKİ sosyal konut sürecini üstlenirken, İzmir Depremi başta olmak üzere deprem mağdurlarının barınma konusunda yeniden mağdur edildiği örnekler yaşandı. Konuta, deprem mağdurlarına harcanmayan bu vergiler nereye gitti?

MEHMET ŞİMŞEK: DEPREM VERGİLERİ DUBLE YOLLARA, HASTANELERE GİTTİ

1999’da getirilen bu vergilerin, bir yıl süreyle toplanması planlanmıştı. Artarda süre uzatmalarının ardından vergiler 2003’te kalıcı hale getirildi. Nitekim söz konusu dönemde Maliye Bakanı görevini üstlenen Kemal Unakıtan kalıcılaştırma kararına dönük “"Bu vergiler zaten deprem nedeniyle getirilmemişti. Öyle olsaydı depremzedeye verilirdi" demişti.

Vergilerin kalıcılaştırılmasının yanında Vergi Uzmanı Bingöl’e göre toplanması kolay ve verimli olarak tanımlanan Özel İletişim vergisine dönük yeni bir düzenleme geldi. 2017’ye değin farklı oranlarda uygulanan özel iletişim vergisi, 2017'de yüzde 7,5 olarak tek oranda birleştirildi. Daha önce bu vergi cep telefonu görüşmelerinden yüzde 25, sabit telefon görüşmelerinden yüzde 15, veri ve internet hizmetlerinden yüzde 5 oranında alacak şekilde alınıyordu. Son hesaplamalara göre 83 milyar 621 milyon 940 bin liralık bu verginin kullanıldığı yerler neredeyse her büyük deprem sonrasında gündeme geliyor. Vergiler nereye gitti?

Bu soruya hükümet kanadından ilk yanıt 2011’de 644 kişinin yaşamını yitirdiği Van Depremi sonrasında dönemin Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ten gelmişti:

"Sonuçta bunlar 74 milyonun servetidir. Deprem vergisi adı altındaki vergiden çok sürekli hale gelmiş ÖTV vs var. Bu vergiler bizim sağlığımıza gidiyor. Diyorsunuz ki bu çerçevede 44 milyar liralık vergi topladınız, nereye gitti. Sadece bir yıllık vatandaşın sağlığı için yaptığımız harcama 44 milyar lira. Bu, duble yollara gidiyor, demiryollarına, havayollarına, çiftçimize, eğitime gidiyor."

Böylece Şimşek hükümetin bu vergileri deprem hazırlığı veya mağdurlara destek için kullanılmadığını itiraf eden ilk yetkili olmuştu.

LÜTFİ ELVAN: PROJELERE VE TÜM GİDERLERİN KARŞILANMASINA GİTTİ

Artarda yaşanan depremler yeniden bu sorunun gündeme gelmesine, siyasi partilerin ve milletvekillerinin “deprem vergileri nereye harcanıyor?” sorunu Maliye Bakanlığı’na yöneltmesine neden oldu. CHP İstanbul Milletvekili Sezgin Tanrıkulu’nun 2021’de dönemin Hazine ve Maliye Bakanı’nı Lütfi Elvana yönelttiği “2002-2020 arasında deprem vergilerinin nerelerde kullanılmıştır ”soruna Bakan Elvan kanundaki ‘Hazine birliği’ ilkesini hatırlatarak şöyle yanıt vermişti:

"Belirli gelirler karşılığı olarak belirli harcama kalemleri veya projeler için ödenek tahsis edilmemekte, Hazine birliği kapsamında tüm gelirler halkımıza hizmet için yapılan tüm giderlerin karşılanması amacıyla kullanılmaktadır."

Muhalefet partileri deprem vergilerinin akıbetini sık sık soru önergeleriyle meclise taşıyor. Tanrıkulu tarafından 2 Mart 2020’de İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’ya yöneltilen benzer soruya Soylu “Gerekli işlemler yapılıyor” diyerek yanıt vermişti.

114 kişinin öldüğü İzmir depremi sonrasında CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu şöyle demiştii: "Depremle ilgili 58 önerge vermişiz ama bir tanesi araştırılmamış. Demek ki muhalefet 10 yılda 58 kez parlamentoyu depreme karşı uyarmış. Deprem vergileri genel bütçe gelirleri içerisine alınıp harcandı. Sosyal devlet değil, 5’li çeteye hizmet veren bir devlet var. Özel İletişim Vergisi’yle bu yılın eylül ayına kadar toplanan para 35 milyar dolar. “Deprem vergisi nereye gitti?” diyorum, kıyamet kopuyor. “Harcanması gereken yere harcandı” diyor Erdoğan."

CHP’nin yanı sıra HDP ve İyi Parti’de konuyu sık sık meclis gündemine taşıdı, taşıyor. Ancak vergilerin akıbetine dönük hale net bir yanıt alınmış değil.