ABD-KDP Şengal'de ne istiyor?

Mehmet Ali ÇELEBİ*

Antik çağın önemli kentlerinden, Asur, Babil gibi uygarlıkların katmanlarını ve yankılarını taşıyan; Gılgameş gibi destanlara yankı olan; Ksenefon'lu Anabasis'e ve Büyük İskender'in çağ değiştiren yolculuğuna tanıklık eden, mitolojik esinlere akan Dicle Nehri'nin geçtiği Ninova (Ninua, Ninewe Ninowa) 2021'e gidilirken sancılı günler yaşıyor. Şiiler ve Sünniler arası dinsel çekişmede barut fıçısına dönen Ninova'ya bağlı Ezidxan, yani dinsel tercihleri nedeniyle bölge devletleri ve en son IŞİD'in 73. Fermanı ile kılıçtan, kurşundan, uçak ve SİHA bombardımanından geçirilen Şengal kaynama halinde. 
Takvimler tarihe kanadığında 3 Ağustos 2014'ü gösteriyordu. IŞİD'in hedefi Şengal (Sincar) olmuştu. İnsanların binlerce yıldır yarattığı değerlerinden, kültürel, maddi-manevi miraslarından, sokaklarından söküldüğü tarih. 73 soykırıma rağmen dili, kültürü, tarihi, insanlık halkasını çınar kökünce 21. yüzyıla taşıyan Laliş (Leleş) gibi kutsal mekanlarını terke zorlandığı trajedinin miladı...
IŞİD'i haritadan silmek için işgal ettiğinde, ciddi para kaynağı, silah siloları, cephane depolarını bırakıp kaçarken görüntüleri TV'lere yansıyan KDP Peşmergeleri ve Irak ordusu; IŞİD'in soykırım yapmasını, Ezidileri tehcir etmesini, kalanları işkenceden geçirmesini, hala çoğu nerde olduğu bilinmeyen kadınları Ortaçağ köle pazarlarını yeniden canlandırıp satmasını seyretmişti. Sadece daimi ülkeler ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa'nın çıkarları doğrultusunda karar aldırması nedeniyle kötü şöhreti olan BM yine izleyiciydi. 

Süleymani, Kerkük, Esad rotası

Şengal ve Kerkük Irak Anayasası'nda 140. maddenin kritik başlıklarıydı. ABD ve Bağdat yönetimi söz vermişti. Irak Anayasası'na 140. madde konmuştu ve ABD, BM gözetiminde Kerkük'ün statüsünü belirleyecek referandum 31 Aralık 2007'ye kadar bir takvimde yapılacaktı. Bölge ülkeleri ve Bağdat partileri referandumu yaptırmadı. 25 Eylül 2017'de KDP-YNK yönetimi Kerkük gibi kentleri de kapsayan yüzde 92.73 "evet"in çıktığı bağımsızlık referandumu yaptı.
IŞİD'e karşı Şii dinli lider Ayetullah Ali Hüseyni Sistani'n çağrısıyla Haziran 2014'te kurulan, ancak zamanla Lübnan Hizbullahı stratejisi çerçevesinde İran'ın kontrolüne geçip Kasım Süleymani komutasındaki Kudüs Gücü'ne yedeklenen, bazı tugayları çeteleşip savaş rantına bulaşan, İran'ın Bağdat'ı yönetme aparatına dönüşen, yöntemleri IŞİD'e benzemeye başlayan Haşdi Şabi karşı hamle yaptı. (Halk Seferberlik Güçleri. Onlarca tugay içerisinde yer aldı. Omurga Şii olsa da Türkmenler, Sünniler, Hristiyanlar, Kürtler, Kakailer, Şebekler de vardı bünyesinde.) 
Irak Ordusu ile birlikte Musul'u IŞİD'den alan (9 Temmuz 2017) Haşdi Şabi ve destekçi ülkeler sıranın Kürtlere geldiğini düşünüyordu. (Benzer stratejiyi Suriye Cumhurbaşkanı Beşar Esad İdlib sonrası Kuzey ve Doğu Suriye özyönetim kentlerine karşı düşünüyor. Rus RIA Novosti'ye verdiği röportajdaki -8.10.2020- 'Suriye’de teröristlerin yok edilmesi bizim için öncelik. Eğer Amerikalılar ve Türkler bundan sonra da gitmezse tamamen meşru olarak halk direnişi başlar. Bu tek yol' sözleri aşiretleri birbirine düşürme, halklar arası farklılıkları kanatma ve suikast gibi operasyonların habercisi)
Birçok konuda yoğun çelişkiler yaşayan Irak, Türkiye ve İran ortaklaştı, ABD Başkanı Trump yol verdi ve Irak ordusu ile Haşdi Şabi 16 Ekim 2017'de Kerkük'e girdi. KDP ve YNK Peşmergeleri bu kez Haşdi Şabi önünde kaçıyordu. 
İran Devrim Muhafızları Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani gibi isimlerin yönettiği operasyonda KDP-YNK kaçışıyla 24 saat bile geçmeden Haşdi Şabi petrol alanlarını, havaalanı, sivil ve askeri kurumlarını ele geçiriyordu. Haşdi Şabi durmuyordu Şengal'e ilerliyordu. Şengal'in bir bölümünde bulunan KDP Peşmergeleri Kerkük'ten kaçtıkları gibi Haşdi Şabi ilerlerken Şengal'deki mevzilerinden de kaçacaktı. Haşdi Şabi 17 Ekim'de Şengal'e giriş yapacaktı. KDP-YNK hezimeti sonucu halkta kırılma yaşanınca FK Başkanı Mesud Barzani, kendisi KDP başkanı olarak kalmak şartıyla Başkanlık koltuğunu Neçirvan Barzani'ye bırakmak zorunda kalıyordu. Irak yönetimi de Mart 2018'de Haşdi Şabi'yi orduya ve resmi maaşa bağlayacaktı.
 
Bağdat: 9 Ekim 2020

2014'ün ve 2017'nin hesabı sorulmayınca hükümet olanlar, IŞİD'i söküp atan, bir Meclis seçip özyönetim kuran Şengallileri 2021'e üç adım kala yeni konseptle karşı karşıya bıraktı. Kendi kaderini tayin etme, kendi kaymakamlarını, kendi temsilcilerini kendilerinin seçmelerine karşı çıkılıyor, köhne bir uygulama olan merkezden atamalar isteniyordu.
ABD, birçok konuda gerilim yaşadığı Türkiye'yle aradaki makası çok açmamak adına ve yönetimi KDP çizgisine zorlamak adına periyodik olarak Türkiye’ye hava sahası açıp Şengal’e operasyona izin veriyordu. KDP Şengal’in bir bölgesindeki varlığı Ezidxan Güçleri'nin Komutanı Haydar Şeşo, KDP kontrolü için propaganda ve görüşmeler yapıyordu. 
Bu minvalde Irak Başbakanı Mustafa el-Kazımi başkanlığında Bağdat'ta 9 Ekim 2020 günü Şengal toplantısı yapılmıştı. BM Genel Sekreteri'nin Irak Özel Temsilcisi Jeanine Hennis, KDP heyeti ve bazı Ezidi temsilciler katılmış, ABD ve BM'nin yanısıra KDP'ye silah ve askeri eğitim desteği veren Almanya ve Fransa'nın da arabuluculuk yapmıştı. 
Kazımi'nin açıkladığı yönetim, güvenlik ve inşa maddeleri şöyleydi:
"1- Şengal’e bağımsız bir kişi kaymakam olarak seçilecek. Kaymakamın belirlenmesinin ardından her iki taraf arasında kurulacak ortak komisyon tarafından bölgedeki diğer idari makamlar gözden geçirilecek.
2- Yalnızca yerel polis ve Ulusal Güvenlik Müsteşarlığı ile Ulusal İstihbarat Servisi ilçenin güvenliğinden sorumludur ve diğer tüm silahlı güçler Şengal’den uzaklaştırılacak. İç güvenlik güçlerinin desteklenmesi amacıyla 2 bin 500 kişilik bir güvenlik gücü oluşturulacak. Şengal ve çevresinde PKK ve ona bağlı güçlerin varlığına son verilecek. 
3- İlçesinin yeninden inşası için Irak ve Kürdistan Bölgesi hükümetleri tarafından ortak bir komisyon kurulacak, Irak ve Kürdistan Bölgesi başbakanları ile Ninova Valisi tarafından bu komisyonun düzeyi ve amaçları belirlenecek." (ANHA/12 Ekim 2020) 
12 Ekim'de de FK Başkanı Neçirvan Barzani, Başbakan Mesrur Barzani, Başkan Yardımcısı Mustafa Seyid Kadir ile Irak Cumhurbaşkanı Berhem Salih Hewler'deki Başkanlık konutunda bir araya gelip Şengal yol haritasını görüşüyordu.

Demiryolu projesi, Dağlık Karabağ göstergesi

Petrol güzergahlarını kontrol etmek isteyen Türkiye'nin KDP alanlarında yeni üsler kurduğu bir dönemdi. Türkiye-Irak arasında 16-17 milyar dolarlık ticaret hacminden Kürtlere pay düşmemesi için projelerin konuşulduğu; Habur Kapısı ile İbrahim Halil Sınır Kapısı'dan karayoluyla bağlanılan Duhok ve Zaxo'yu by-pass eden Türkiye'den Musul'a demiryolu hattı projesinin gündemleştiği dönemde üretildi konsept. 
Yani aralıklarla ABD izniyle Şengal’e hava operasyonları yapan Türkiye’den habersiz değildi. 
ABD Dağlık Karabağ Savaşı'da Türkiye ve KDP'nin eküri gibi İran'a karşı nasıl koçbaşı olabileceğini grömüştü. Nitekim Türkiye Dışişleri Bakanlığı'nın anlaşmadan bir gün sonraki yazılı açıklaması hikayeyi zetliyor: "Ezidiler ile diğer bölge halkının güven içinde yurtlarına dönmelerini sağlayacak şekilde hayata geçirilmesini temenni ediyoruz. Bu vesileyle, Sincar’da ve terör örgütünün varlık gösterdiği Irak’ın diğer bölgelerinde istikrarın sağlanması ve terörle mücadele için Irak makamlarıyla işbirliğine hazır olduğumuzu tekrar vurguluyoruz" dedi. (10.10.2020 / mfa.gov.tr/)

Alarm zilleri

Ezidiler için KDP ve Irak ordusu birer travma ve öfke kaynağı olmuştu. 3 Ağustos 2014’te para kasalarını, silah hangarlarını, cephanelikleri bırakan KDP ve Irka ordusu IŞİD gelir gelmez kaçmıştı. KDP, 2017’de de İran-Irak yönetimine bağlı Haşdi Şabi milis güçlerinin önünden kaçmış, Kerkük gibi yerleri işgal eden Haşdi Şabi ve Irak ordusu yeniden Şengal’e kadar ilerlemişti. Bu nedenle yeni konsept alarm zilleri çaldırdı. 
Söz konusu olan trajedinin hala damar verdiği, acıları hala kanayan, yapılan araştırmalarda 80 toplu mezarın tespit edildiği Şengal idi. Ezidilerin oluşturduğu ve IŞİD'e karşı binlerce sivil ve askeri kayıp veren YBŞ'nin (Yekîneyên Berxwedana Şingal), YJŞ'nin (Yekîneyên Jinên Şengalê) Ezidi özyönetiminin tasfiye edilmesi hedefti. Yeni bir ferman endişesine kapılan Ezidiler, sonuna kadar karşı duracakları ve kendi kaderini tayin hakkına saygı gösterilmesi yönünü açıklamalar yaptı.

Haşdi Şabi provokasyonu 

Haşdi Şabi etkisine bakmak lazım. 1- Haşdi Şabi'nin provokatif saldırısı ABD'nin ve Bağdat'ın çalışmalarını hızlandırdı. Bu olay Federe Kürdistan başkenti Hewler'in Gırdaçal beldesinde bulunan İran Kürdistanı Demokrat Partisi (KDP-İ) karargahına ve ABD üssü ve uçaklarının da bulunduğu Erbil Uluslararası Havaalanı’na eş zamanlı füze yağdırılmasıydı. (30 Eylül 2020) 
2- Federe Kürdistan Bölgesi Terörle Mücadele Birimi füzelerin Heşdi Şabi tarafından Musul yönünden, Haşdi Şabi’nin 30’uncu Tugay Komutanlığının gözetimi altında fırlatıldığını açıkladı. 28 Eylül'de de Irak’taki Bağdat Uluslararası Havalimanı’na roketli saldırıda 5 kişi hayatını kaybetmiş, 2 kişi yaralanmıştı. 
3- ABD Haşdi Şabi durdurulmazsa büyükelçiliği kapatacağını iletince, Irak Dışişleri Bakanı Fuad Hüseyin Tahran'a giderek Haşdi Şabi'yi frenlemesi için İran'dan ricacı olmuştu. Irak Hükümeti diplomatik misyonun çekilmesinin kendileri için "felaket" olacağını söylüyordu. 
4- Haşdi Şabi, ABD'nin diplomatik personelini ve askeri üsleri Federe Kürdistan'a taşıyacağı yönünde tartışmalar ve hazırlıklar olurken "Hewler'de de sana rahat yok" mesajı vermişti. 
5- Saldırının yapıldığı Musul hattı not edilmişti. Uzun süredir Haşdi Şabi'ye Bağdat'ta hem kendisi hem de hükümet üzerinden operasyonlar çekerek ezmeye çalışan ABD bu Musul-Şengal hattı üzerindeki planını uygulatma sürecini yoğunlaştırmıştı.

KDP'nin hesapları

Bütçe, petrol-gaz ihracatı ve 140. madde konusunda ciddi ihtilaflar yaşayan Bağdat ile Hewler nasıl ortak paydada buluşturulabilmişti? 
Tarafları buluşturmak için Trump'ın IŞİD'le mücadele koalisyonu Özel Temsilcisi James Jeffrey, Yardımcısı William Roebuck, ABD Dışişleri Bakanlığı'nın Kuzey-Doğu Suriye temsilcisi Zahra Bill, ABD’nin Irak İşlerinden Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı David Copley, ABD Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu İşleri Sorumlusu Joey Hood, bazı komutanlar aylardır Bağdat-Hewler arası mekik dokuyordu. Joey Hood, ağustos ayında, Bağdat-Hewler'in çekiştiği konular varken, Şengal için anlaşabileceğini, askeri güçlerin çıkarılıp yeni bir sivil bir idare kurulabileceği gazı veriyordu. Jeffrey, Heske ve Hewler ziyareti (20-22 Eylül 2020) sırasında Hewler’de Federe Kürdistan Başkanı Neçirvan Barzani, KDP Lideri Mesud Barzani ile ayrı ayrı görüşme almıştı. 
1- KDP, Kürt rönesansı karşısında kozasını daha da daraltıyordu. Gençler iç ve dış politikada irtifa kaybeden KDP’nin köhnemiş siyasetine, komşu ülkelere bağımlı dış politikasına karşı ses yükseltiyordu. Neçirvan Barzani üstünden durdurulmaya çalışılsa da KDP, Şengal gibi modellerin tabanını cezbettiğini, ayağının altındaki halının kaydığını görüyordu. 
2- İki kez kaçış KDP'nin otoritesi ve itibarını sarsmıştı. . Şengal ve Rojava etrafına kazdığı hendekler sonuçsuz kalınca 2020'de Şengal ve Rojava çevresine karakollar inşa eden KDP'nin Kerkük-Şengal hattında yaşayanları katliamla yüzyüze bırakması utancı, Şengal Meclisi ve yönetimi oldukça dillendirilecekti. Bu yönetimler ortadan kalkarsa KDP utancının artık yüzüne vurulmayacağını düşünüyordu.
3- KDP'nin rolünü sürdürebilmesi için Rojava üstünde de denetim kurması gerekiyordu. Rojava yönetimi ve partilerinin KDP çizgisine çekilmesi esas alınmıştı. Bu olmayacaksa zamanla örselemek için ENKS, uyguladığı askeri kuşatması akamete uğrayan KDP'nin turuva atı olarak bünyeye yerleştirilebilirdi. ABD-KDP-Fransa ortaklığıyla ENKS ile PYNK arasındaki müzakerelerden bu çerçevede düşünüldü. ENKS'ye kontenjan verilmesi ısrarı, askeri güç paylaşımı ısrarı bu nedenleydi. 
4- Ancak iki yaka arasında Şengal köprüsü vardı ve ele geçirilmeliydi. ABD-KDP böylece Musul-Rojava hattı ve sınır ticaretini kontrol edecekti. ABD, Rojava yönetimini KDP’leştirme hedefini gerçekleştirecek, KDP de Heseke, Qamişlo, Rimelan hattındaki petrol, doğalgaz, tarım arazilerini kontrolüne alacaktı. ABD-Rovava yönetimi arasında uzaklaşma olduğunda Rusya etkisinin azaltılması için Musul-Şengal'i sarkaç olarak kullanacaktı. 

Şengal jeopolitiğinde Sünni eksen 

ABD geometrisinde strateji derinliği nereye uzanıyordu?
1- Şengal jeopolitiğinin özgül ağırlığı artıyordu. ABD cephesinde Bağdat üstünde İran nüfuz sütunlarını kırmak, Haşdi Şabi'nin hükümetlere yön tayin etme pozisyonunu dağıtmak için Musul-Şengal jeopolitiğinde Sünni eksen ısıtılıyordu. ABD-KDP ve komşu ülkeler, 3 Ağustos 2014’te IŞİD'in Şengal’in işgaline de Sünni eksen oluşturma, İran’a karşı tampon oluşturma, Rojava ile Musul nakil hattını koparıp KDP’ye alternatif Kürt dinamiğini etkisizleştirme perspektifinden bakarak izin vermişti. 
2- ABD, İran'ın Suriye ve Irak üstündeki nüfuzu kırılırsa İsrail, Lübnan ve Körfez müttefiklerini tehdit gücünün kırılacağını düşünüyordu. ABD yönetimi, Tahran'ı Bağdat'a, Musul-Dera Zor hattına, oradan Suriye-Şam ile Lübnan-Beyrut'a ve Akdeniz'e bağlayan koridoru kesmek istiyordu. 90'lardan bu yana KDP'ye yatırım yapmış, hasadı toplamak istiyordu.
3- Hizbullah Tugayı gibi yapılar ABD'nin Irak'tan çıkışını istiyordu. İran da Bağdat hükümetini sıkıştırıyordu. Sık sık ABD üslerine füzeler atılıyor, ABD Elçiliği'nin de olduğu Yeşil Bölge'ye füzeler yağdırılıyor, ABD konvoyları vuruluyordu. ABD Dışişleri de bu saldırılar durdurulmazsa elçiliği kapatmakla tehdit edince Bağdat paniklemiş, "aman gitmeyin" diye defalarca açıklama yapmıştı. Dolayısıyla Lübnan Hizbullah'ı formatıyla büyütülen silahlı tugaylardan rahat yoktu. ABD üslerini Federe Kürdistan'a taşımak istiyordu. Aksi halde İran'ın nüfuzunu baskılama şansını kaçırabilirdi. Musul-Şengal hattını kontrol ederse Şii güçlerine karşı Sünni Arap kartına sahip olacaktı.
4- Geometri şunu söylüyor: Irak'ta öngörülen algoritma istikrarsızlık faylarını kıracak, yeni IŞİD'ler doğuracak bir eksen. Corona Pandemisi nedeniyle ekonomisi daha da ağırlaşan, kaynak akışı için, yatırımlar için hem ABD-AB hem İran'a bağımlılığı artan Irak, ABD ile İran-Haşdi Şabi ekseni arasındaki hesaplaşmaya doğru gidiyor. Önümüzdeki aylar devlet içi operasyonlar, karşılıklı suikast tarzı hamleler ve ayaklanmalara gebe görünüyor.  
Bağlarsak çok girift ilişkiler ağında Ezidiler "yüksek politik çıkarlar"a kurban edilmek isteniyor. Şengal'deki Ezidiler yeni göçlerle yüzyüze bırakılmamalı. Tarih hep nehrin doğru tarafında olanları ödüllendirir. "Hiçbir miras, dürüstlük kadar zengin değildir" diyor William Shakespeare... 

* Uluslararası İlişkiler Uzmanı. Gazeteci