Guetamala'daki kanlı darbenin öyküsü: 'Zor Zamanlar'

Merve KÜÇÜKSARP

Nobel ödüllü yazar Mario Vargas Llosa’nın kaleme aldığı “Zor Zamanlar” isimli roman, Süleyman Doğru’nun çevirisi ve Can Yayınları etiketi ile yayımlandı. Tarihsel gerçeklik ile kurguyu ustaca harmanlayarak eserlerinde politik bir atmosfer yaratan Mario Vargas Llosa, bu romanında da benzer bir yazar tavrı gösteriyor ve Latin Amerika’yı adeta cehenneme çeviren olaylar silsilesinin yer aldığı bir metin meydana getiriyor.

Mario Vargas Llosa verdiği demeçlerde romancının tarihsel gerçekleri aslına uygun bir şekilde temsil etme sorumluluğu taşımadığını iddia eder. Ki zaten onun metinlerinde bahsi geçen gerçek olaylar daha ziyade olay örgüsünün omurgasını oluşturur. Karakterler ve tarihi gerçeklik ise romandaki atmosferin yaratılması için gerekli unsurlar olarak yer alır. Bu sebeple onun eserlerinde tarihsel gerçeklik ve kurgu arasındaki çizgi oldukça oynaktır, her iki bölge zaman zaman birbirine karışır. Her ne kadar romanları politik olsa da, edebiyatı ideolojik bir enstrüman olarak görmez, aksine politik konuları ve tarihsel olayları romanları için hammadde olarak tasarruf eder, sıkıntısını çektiği şeyleri taşlarken, okurun zihninde başka bir dünyanın tohumlarını eker.

Kitap Jacobo Árbenz'in ilerici rejimini deviren 1954 Guatemala darbesini konu alır. Roman, Guatemala ormanlarından Amerika'nın dört bir yanındaki kahvaltı masalarına gemiler dolusu muz gönderen bir şirket olan United Fruit' un kurucusu Sam Zemurray’ı tanıtarak açılışı yapar. Zemurray, ticari hırsı, dinmeyen büyüme isteği ile Guatemala’da çok kötü bir ün yapmış, vergi kaçırması, işçilere karşı acımasız davranışları, sendikalaşmaya karşı duruşu ve haksız kazançları ile de bu kötücül ününü körüklemiştir.

Ne var ki Zemurray bu kötü namını değiştirmek için iş konusundaki ahlaksız tutumlarından vazgeçmeyi düşünmez. Aksine bu şöhreti aklayıp paklaması için Sigmund Freud'un yeğeni ve halkla ilişkiler konusunda oldukça uzman olan Bernays'e başvurur. Bernays ve Zemurray romanın açılış paragrafında bahsi geçtiği gibi gece ile gündüz kadar farklı olsalar da, birkaç konuda anlaşırlar: iş ahlakları ve demokrasiye karşı gösterdikleri hoşnutsuzluk, - Zira Bernays, halk oyuyla seçilen ilk cumhurbaşkanı olan Arevalo iktidara geldiğinde, onun demokrasiye ve halkların haklarına dair gösterdiği özeni yermiş, uyarıda bulunmuştur.

Arevalo'dan sonra 1951 yılında Jacobo Arbenz halk oyuyla seçilen ikinci cumhurbaşkanı olarak iktidara gelir. Guatemala ekonomisini daha eşitlikçi kılmak için birtakım reformlara öncülük eder. Bu reformlardan bazıları ise tarım arazilerini köylüler arasında paylaştırılması, işçilerinin sendikalaşmasının desteklenmesi ve bilhassa United Fruit'un büyük bir vergi ödemek zorunda kalacağı bir kararnamenin çıkarılmasıdır. Bu sebeple bu reformlar başta Zamurray olmak üzere sermayedarların tepkisini çeker. Bu aşamada Bernays devreye girer ve Arbenz’i politik sahneden silmek için bir dizi operasyonun fitilini ateşler. Zamurray için çalışan Bernays’ın amacı sermayedarların rahatlıkla at koşturabilecekleri, vergiden muaf olabilecekleri başka bir iktidarı sahneye çıkarmaktır.

Arbenz, her ne kadar yola çıkarken kendine emsal olarak Amerika Birleşik Devletleri'nin ekonomisini alsa da, yaptığı reformlar açısından Bernays, onu Sovyetler için çalışan ve ülkede benzer bir rejim kurmaya hazırlanan bir lider olarak lanse eder. Hatta Soğuk Savaş döneminde ABD’nin duyduğu komünizm korkusundan faydalanarak ve Zamurray’dan da finans desteği alarak bu propagandayı oldukça geniş coğrafyaya yayar.

“…radyolarda ve basında Arbenz hükümetini Guatemala’yı Sovyet ler Birliği’nin bir çıkartma sahiline dönüştürmekle ve Panama Kanalı’nı ele geçirmeyi planlamakla suçlayan kampanya çok iyi işlemişti. Ama bu ABD ya da CIA’in değil United Fruit ve onun dahi reklamcısı Bay Edward L. Bernays’ın eseriydi. Castillo Armas, reklamın bir toplumun zihnini nasıl farklı istikamette fikirlerin yanı sıra korkular ya da umutlarla doldurulabileceğini ondan dinlerken ağzı açık kalmıştı. Reklamcılık bu örnekte kusursuz işlemişti. Bay Bernays ve United Fruit’un parası Kuzey Amerikalı toplumu ve bizzat Washington’ı Guetemala’nın artık komünizm bir avı olduğuna ve Arbenz’in bu manevrayı şahsen yürüttüğüne inandırmayı
başarmıştı.”

Arbenz kısa zamanda uluslararası örgütlerin ve bilhassa CIA’in hedefi haline gelir. Birtakım güç odakları onu ortadan kaldırmak için düğmeye basarlar ve bir askeri darbe organize edilir. Arbenz bu darbeye karşı durmaya çalışsa da, sonunda teslim olmak zorunda kalır ve ülkenin işgalini önlemek için görevinden istifa eder, Meksika Büyükelçiliği'ne sığınarak ülkesini terk eder ve siyasi arenadan silinir. Darbenin başında yer alan Armas ise yeni cumhurbaşkanı olur, arkasına Amerikan basınını alarak basın özgürlüklerini, ifade özgürlüklerini kaldırır, yapılan reformları geri alır, ülkede amansız bir cadı avı başlatılır, çiftçiyi, emekçiyi silindir gibi ezip geçer.

Mario Vargas Llosa, “Zor Zamanlar” isimli romanında, 1954 yılında CIA’in başını çektiği Guatemala askeri darbesinin arka planını anlatırken, gerçek hayattan esinlenerek yarattığı olaylar ve karakterleri eşliğinde sürükleyici bir metin inşa ediyor.