1983-87, Londra. BBC Türkçe Servisindeki arkadaşım Temuçin Tüzecan ile galiba Hint-Pakistan lokantası Khan’s’daki bir yemek -KingPrawnBhuna, MeatTikka, ChickenTikka… -sırasında doğdu bu fikir. İkimiz de gazeteciliğe meraklıyız. Temuçin, o yıllarda yeni gelişen bilgisayar teknolojisi ve oyunları konusunda da bilgili.

Hem eğitim amaçlı hem de merakımızı gidermeye yönelik bir bilgisayar oyunu tasarlıyoruz: Doğru mizanpaj nedir?

London Times gazetesinin eski sayılarını inceliyoruz. Özellikle de birinci sayfa düzenini. Hangi haber manşet olmuş, hangi haber göbekten verilmiş, hangi haberler sağdan tek sütuna verilmiş, manşet altında ne var, hangi haber fotoğraflı verilmiş? Özel olarak da olağanüstü olayları (2. Dünya Savaşının sonu, Kore Savaşı’nın ilk günü, 27 Mayıs 1960, 16 Mayıs 68, Ay’a ayak basan ilk astronot…vs…)aktaran nüshalara bakıyoruz. Hakiki bir birinci sayfanın haber başlıklarını, spotlarını ve tekstlerini, düz metin olarak ayırıyoruz, fotoğrafları da tek tek bir kenara koyuyoruz. Yanına, şaşırtma amaçlı iç sayfalardan da birkaç haber, röportaj, söyleşi metni ekliyoruz. Biz mizanpajda, pikaj kartonu ekolünden  gelmemize rağmen, ekranda boş bir birinci sayfa bırakıyoruz oyuncuya. O da hammadde olarak sunulan tüm bu yazıları, fotoğraf ve karikatürleri okuyup inceleyip, kendi birinci sayfasını yapacak. Yazı ve görselleri, kendi mizanpaj anlayışına göre sayfaya yerleştirecek. Yani birinci sayfa sekreterliği yapacak. Sayfasını bitirdikten sonra da, yıllar önce yapılmış hakiki (Ya da LondonTimes’in birinci sayfa editörü ile sekreterinin yaptığı)  sayfa ile kıyaslayacak. Kendi yaptığı sayfa ile Times’in sayfasını üst üste koyup, aradaki farkları görecek. Tabi, Times’ın yaptığı mizanpaj ille de tek ve en doğru mizanpaj diye bir kural yok ama verili bir sayfa ile oyuncunun yaptığı sayfayı kıyaslamak için her halükarda bir kıstasa ihtiyacımız var. Times’ın genel yayın politikasını biliyorsanız, birinci sayfanın o gazetede nasıl çatıldığını da az çok bilmeniz/tahmin etmeniz gerekir.

Mizanpaj, kimilerinin sandığı gibi salt teknik ya da salt estetik bir alan değil. Hatta esas olarak siyasi bir tercih. Hangi haberi manşete çektiğin tamamen siyasi-ideolojik bir tercih. Hangi haberi 5 sütun, hangi haberi tek sütuna verdiğin de… Keza hangi haberi hangi haberin yanına koyduğun da, okurun görselliğini siyasi amaçla yönlendirmeye yönelik bir girişim.

Temuçin’le yürüttüğümüz, bence o zaman için şahane, bu proje ne yazık ki fikir düzeyinde kaldı. Çok da hoşumuza gitmişti. Temuçin, para-pul ve pazarlama işlerinden de anladığı için,bu proje ile zengin bile olabileceğimizi öngörmüştü. Neyse ki olmadık!

30 yıl önceki bu macera şimdi nereden mi geldi aklıma?

NiemanLab’de ‘’Games might be a goodtoolforfightingfakenews.Here’swhatthreedevelopershavelearned’’ ( Bilgisayar oyunları yalan habere karşı mücadelede iyi bir araç olabilir. İşte oyun tasarlayan üç uzmanın öğrendikleri) başlıklı yazıyı okuyunca Temuçin’le tasarlamaya çalıştığımız bilgisayar oyununu hatırladım. Gerçi biz 30 yıl önce çok basit hatta ilkel bir oyun tasarlamışız ama yine de çağrışım yaptı işte…

Yalan Haber, aslında Havva ile Adem’den beri vardı da, neo-liberal evren, benim  ‘’Hakiki Gerçek’’ dediğim siyasi-toplumsal olgular karşısında her zaman başarılı olamayınca ‘’Yalan Haber’’ pratiğini teorize etti, kurumsallaştırdı, yaygınlaştırıp meşrulaştırmaya başladı. Alternatif Gerçek, Sanal Gerçek, Artırılmış Gerçeklik gibi aksesuarlar icat edildi. Ve bunlar her gün, her saat cep telefonlarımızın, iş yerindeki ve evlerimizdeki bilgisayarların ekranlarında karşımıza değişik formlarda çıkıyor. Bu saldırıdan korunmak, kaçmak çok zor.

Yalan Haber’e karşı özellikle ABD’de Trump iktidara geldiğinden bu yana, medya akademisyenleri ve pratisyenleri yoğun çalışmalar sürdürüyor. Neredeyse her gün yeni bir Haber Doğrulama sitesi devreye giriyor. Yalan Haber’le mücadele için, gerek gazeteciler gerekse okurlar için reçeteler, çözümler öneriliyor.

İşte bunlardan biri de İnternet piyasasında henüz üç farklı versiyonu olan bir bilgisayar oyunu. Bu oyunlar, oyuncuya bir kısmı hakiki/doğru bir kısmı da yalan olan haberler öneriyor. Haberlerin başlığı, spotu, metni, muhabirin adı, haberin kaynağı, arka plan bilgisi, yayınlandığı mecra… bütün bilgiler mevcut.Oyuncu, bu farklı türdeki bilgilere aşama aşama ulaşabiliyor.Oyuncu, isterse sadece başlıklara bakıp haberin doğru ya da yalan olduğuna karar verebiliyor. İsterse spot, haber metni ve resim altlarını okuduktan sonra nihai kararını belirliyor. Ya da haberin neresi doğru neresi yanlış, ona karar verecek. Bir bilgi yarışması gibi. Ne kadar az veri ile doğru yanıt verirse o kadar yüksek puan kazanabiliyor oyuncu. Doğruyu bildikçe puanı artıyor, yalan haberi doğru sandıkça puanı haliyle azalıyor.

Bu oyunları tasarlayanlar, Yalan Haber’e karşı, oyunla, okurun bilgi ve uyanıklığını artırmayı amaçladıklarını söylüyor. Yalan Haber salgınının yaygınlaşması karşısında gazetecilerle bilgisayarcılar bir araya gelip oluşturmuş bu oyunu. Bu oyunların ilginç bir yanı da, oyuncular isterlerse kendi Yalan Haberlerini de oluşturup arkadaşlarına test yaptırabilmeleri. Mesele, olgulara, sağlam bilgilere, akla mantığa gerçeklere uygun unsurlar içeren hakiki haberle, asparagas, abartma, ajitasyon-propaganda gibi unsurlar içeren, ama hakikiymiş gibi süslenmiş/görünen haberi ayırt edebilmek. Dolayısıyla bu oyunu oynayanların, belirli düzeyde medya okur-yazarlığı mefhumuna, genel kültür ve aktüalite bilgisine sahip olması gerekir. Ayrıca da sağlam bir mantık ile minimum düzeyde de olsa akla ihtiyacı var.

Piyasadaki üç uygulama şimdilik sadece siyasi haberler konusunda. Ama istenirse, oyun tasarımcıları, başka bir alanda da uygulama geliştirebileceklerini söylüyor.

Oyunun kollektif bir boyutu da var: Oyuncu, aynı oyunu oynayan diğer kişilerin skorlarıyla rekabet ediyor.

Tasarımcıların, oyunu geliştirmek için yararlandıkları en önemli kaynak, oyuncuların pratikleri. Kim hangi oyunu nereye kadar nasıl oynadı? Ne sonuç aldı?

Bu uygulamaların birinde,  ilk 3 günde tam tamına 1.6 milyon haber/makale üzerine oynanmış. İlk sette 15 haber/yazı üzerinden oynanıyor ve burada başarı oranı yüzde 82. Oyuncuların hepsi çok da sabırlı ve başarılı değil tabi… Bir başka uygulamanın istatistiklerine göre,  15 makalelik ilk sette 4. makaleden sonra ayrılan oyuncu oranı yüzde 20 ila 30 arasında. Bunların çoğu da başarı oranı düşük olan oyuncular. Oysa ki aynı istatistiklere göre, daha uzun süre yani daha çok oynayan oyuncunun başarı oranı yükseliyor. Tasarımcıların düşü, oyunun bir gün PokemonGo ya da CandyCrush kadar popüler olması. Pek zayıf bir ihtimal ama fena hedef değil…

‘’Kapitalizm gölgesini satamadığı ağacı keser’’ diye bir gerçek var ya, aynı kapitalizm ‘’Yalan Haber tam amacına ulaşamasa da, oyununu yaratır onu satıp para kazanırız’’ diyor.