Carnegie Europe: Suriye Türkiye’nin dış politikasını nasıl değiştirdi?
Carnegie Europe’un Kıdemli Program Yöneticisi Francesco Siccardi, Türkiye’nin Suriye ve Kürt politikasının Ankara’nın dış politikasını nasıl biçimlediğini anlatan uzun bir makale yayınladı.
Erdoğan’ın dış politikayı içerde pozisyonunu güçlendirmek, muhalifleri sindirmek ve seçim kazanmak için bir araç olarak kullandığına dikkat çeken Siccardi, Suriye’ye yönelik askeri harekâtların ağırlıklı olarak bu düşüncelerin etkisiyle gerçekleştiğini vurguladı ve şu öngörüde bulundu:
"Türkiye, 2023 cumhurbaşkanlığı seçimlerini de göz önünde bulundurarak, uluslararası arenadaki konumunu güçlendirmek için bu araçları kullanmaya devam edecektir."
TEMEL HEDEF KÜRTLERİ BASKILAMAK
Türkiye'nin Suriye'deki askeri operasyonlarının zamanlaması ve kapsamı, Türkiye'nin yerel politikalarıyla çok yakından bağlantılıdır. Ankara, özellikle 2017'de önemli bir anayasa reformunu güvence altına almak, Türkiye'de yaşayan Kürtlerin haklarını bastırmak ve parlamentodaki temsillerini sınırlamak için Suriye ihtilafını bir bahane olarak kullandı.
Sonraki yıllarda, Suriye'deki ardışık askeri operasyonlar Erdoğan'ın giderek milliyetçi seçmenlerle bağlantı kurmasına ve seçmen desteğini artırmasına imkân sağladı. Son olarak, Temmuz 2016'daki başarısız darbe girişiminin ardından, Türk hükümetinin Suriye politikası, sivil ve askeri güç arasındaki dengeyi yeniden kurarken, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin güvenilirliğini yeniden inşa etmede de önemli bir rol oynadı.
Kürt güçlerin Türkiye'nin içinde ve dışında zayıflaması, Ankara'nın Suriye'ye yönelik askeri müdahalelerinin itici güçlerinden biri oldu. Türk hükümetinin Suriye'deki Kürt aktivizminin büyümesine müsamaha gösterdiği daha önceki bir dönemden sonra, son yıllarda Kürt topluluğuna karşı giderek artan sert bir baskı uyguladığı görüldü. Türk hükümeti aynı zamanda siyasi muhalefet güçlerini kısıtlamaya ve ülke siyasetini daha milliyetçi bir istikamete yönlendirmeye çalıştı.
SURİYE- PKK VE ÖCALAN
Türk devleti ile Türkiye, ABD ve AB tarafından terör örgütü olarak tanımlanan Kürdistan İşçi Partisi (PKK) arasındaki çatışma onlarca yıl öncesine dayanıyor ve Suriye bunda önemli bir rol oynadı. Suriye Rejimi 1980'lerde ve 1990'larda, PKK lideri Abdullah Öcalan da dâhil olmak üzere Kürt kadrolara barınak ve koruma teklif etti. 1990'ların sonlarında, Türkiye'nin kuzey Suriye'yi işgal etme tehdidi, sonunda o zamanki Suriye Devlet Başkanı Hafız Esad'ın bu politikadan vazgeçmesine yol açtı. Ekim 1998'de Şam'ı terk etmeye zorlanan Öcalan, Şubat 1999'da Kenya'da yakalandı.
2000’li yılların başlarında, birbirini takip eden AKP hükümetleri, Türkiye'nin 2017'de uygulamaya koyduğu cumhurbaşkanlığı sistemine desteklerini güvence altına almak için Kürtlere siyasi yatırım yaptı.
Türkiye'nin güneydoğusundaki olağanüstü hal uygulamasının 2002'de kaldırılması ve 2000'li yıllarda Kürt televizyon kanallarının oluşturulması gibi kararlar bu mülahaza ile alındı. İki taraf, 2013 yılında Abdullah Öcalan'ın Newroz bildirisi vasıtasıyla Kürtleri İslam bayrağı altında Türklerle dostluk ve dayanışma içinde yaşamaya davet etmesi üzerine resmi bir ateşkes ilan etti.
Bu aşamada Türkiye, PKK'nın 2003 yılında kurulan Suriye kolu olan Demokratik Birlik Partisi'nin (PYD) yükselişini gözlemledi ve buna göz yumdu. Türk hükümeti başlangıçta PYD lideri Salih Müslim ile PYD ve PKK arasındaki bağlantıyı koparmaya çalışmak için harekete geçti.
PYD GÜÇLENDİKÇE TÜRKİYE ENDİŞELENDİ
Taraflar arasındaki güven, 2012 yılında PYD'nin askeri kanadı YPG'nin Suriye'nin kuzeyindeki geniş toprak parçalarını kontrol altına almasıyla birlikte aşınmaya başladı. Türkiye'nin 2014'ün sonlarında Kobani'deki İslam Devleti'ne karşı Kürt güçlerine yardım etmeyi reddetmesi ve İslamcı terör grubunun YPG liderliğindeki bir koalisyonun elindeki yenilgisi barış sürecine son darbeyi vurdu.
Ankara, Türkiye'nin güney sınırında, bir dereceye kadar Batı desteğine güvenebilecek, giderek özerkleşen bir Kürt varlığının ortaya çıkmasıyla kendini tehdit altında hissetmeye başladı. Kuzey Suriye'de yeni keşfettikleri güç konumunda olan Kürtler, her zamankinden daha güçlü bir ellerine sahip olduklarını hissettiler: Suriye'deki başarılarının Türkiye'de tekrarlanması çok zor görünmüyordu.
Erdoğan 2015 yılı Mart’ında "Türkiye'de artık Kürt sorunu yok" diyerek barış sürecine resmen son verdi. Birkaç gün sonra Kürt yanlısı HDP lideri Selahattin Demirtaş, partisinin Erdoğan'ın Türkiye'nin hükümet sistemini icracı cumhurbaşkanlığına dönüştürmek için önerdiği anayasa reformuna karşı olduğunu açıkladı.
Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri, bu farklı siyasi stratejileri test etme fırsatı sağladı. 2002'den bu yana ilk kez AKP'ye verilen desteğin azalması, Erdoğan'ın partisini umduğu meclis çoğunluğundan uzaklaştırarak koalisyon hükümeti kurmak için müzakerelere girmeye zorladı.
SAVAŞ VE SEÇİM KAMPANYALARI
Oyların yüzde 13'ünden fazlasını alan ve CHP’den sonra ülkenin en büyük ikinci muhalefet partisi konumuna yükselen HDP'nin başarısı ise bir başka şok edici sonuç oldu. İlk kez HDP bayrağı altında birleşen Kürt adaylar şimdi Erdoğan'a cumhurbaşkanlığı hedefinin önünde büyük bir engel olarak çıktı.
HDP, önerilen anayasa değişikliğine şiddetle karşı çıkan bir kampanya yürütürken, iktidar için cumhurbaşkanlığı sistemine giden yolun HDP'nin direnişini kırmak ve meclisteki temsilini azaltmak olduğu aşikâr hale geldi. Haziran-Kasım 2015 olayları, Ankara'nın yaklaşımındaki bu değişikliği mükemmel bir şekilde göstermektedir.
Türk hükümeti ile PKK arasındaki şiddetli çatışmanın yeniden canlanması - kısmen PKK'nın Kürt kampındaki merkezi rolünü HDP'nin aleyhine geri alma girişiminin etkisiyle - yeni bir hükümet kurmak için müzakerelerin çökmesine yol açtı.
AKP ve Türkiye'nin hükümete yakın medya kuruluşlarının PKK ile HDP arasındaki bağlantı olduğu yolunda amansızca ve ısrarla sürdürdüğü bir seçim kampanyasının sonunda, Türk vatandaşları 1 Kasım 2015'te sandık başına gitti. Kasım seçiminde Erdoğan 7 Haziran’da kaybetmiş olduğu meclis çoğunluğunu elde etti ancak bu sonuç bir anayasa referandumu çağrısı yapmak için hala yeterli değildi.
Erdoğan’ın "HDP eşittir PKK, YPG eşittir PYD" söylemini güçlendirmek için Türk hükümeti Kasım 2015 seçimlerinden sonraki 18 ayda, Kürt siyasi temsilcilerinin Türkiye'deki etkisini azaltmak için tüm gücünü kullandı. Bu önlemler çoğunluğu Türkiye'nin Kobani kuşatması sırasında IŞİD'e sunduğu iddia edilen destekle ilgili yaptığı yorumlar nedeniyle, bazı HDP milletvekillerinin sözde terör propagandası suçlamalarıyla tutuklanmasını içeriyordu. Tutuklamalar, Mayıs 2016'da HDP milletvekillerinin yargı dokunulmazlık ayrıcalıklarından yoksun bırakılması için yapılan parlamento oylamasıyla mümkün oldu.
Türkiye'nin Ağustos 2016'da Suriye'ye gerçekleştirdiği ilk askeri harekâtı bu bağlamda değerlendirmek gerekiyor. Bu harekât, Ankara'nın PKK'ya karşı milliyetçi söylemini yoğunlaştırmanın ve YPG'yi terörist dışında bir şey olarak gören tüm protestocuları kovuşturmanın bir yolunu sağladı.
Operasyon sırasında, Türk parlamentosu devletin belediyelerin kontrolünü ele geçirmesine izin veren yasayı da onayladı. Bu hareket, yerel yönetimin geleneksel bir Kürt siyasi güç kaynağı olduğu gerçeğine bir yanıttı. Hükümet, HDP'ye son darbeyi Kasım 2016'da iki lideri Demirtaş ve Figen Yüksekdağ'ı tutuklayarak verdi. İki lider bir kez daha terör propagandası yapmakla suçlandılar.
Kürtlerle barış sürecinin sona ermesi, Ankara'nın başkanlık projesini ilerletmek için yeni bir desteğe ihtiyacı olduğu anlamına geliyordu. Erdoğan bu nedenle aşırı milliyetçi Devlet Bahçeli liderliğindeki MHP ile yeni bir ittifak kurdu. Bu ittifak AKP'yi daha otoriter bir yola itti ve Erdoğan'a memnun etmesi gereken yeni bir sağcı, milliyetçi kitle kazandırdı.
Özellikle, Türk hükümetinin Kürtlere karşı mücadelesinde ve Suriye'deki müdahalelerinde 2016'dan bu yana önemli anlar Türkiye'nin önemli seçimleriyle çakıştı: Nisan 2017'de cumhurbaşkanlığı referandumu, Haziran 2018 parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimleri ve Mart 2019 belediye seçimleri…
Türkiye'nin Suriye'deki askeri operasyonları, Türk hükümetinin giderek artan milliyetçi söylemini güçlendirdi ve siyasi muhaliflerini zayıflattı. Fırat Kalkanı Harekâtı ve Zeytin Dalı Harekâtı, sırasıyla Nisan 2017 referandumu ve Haziran 2018 seçimleri öncesinde milliyetçilerin desteğini toplamak için çok önemliydi. Ekim 2019'daki Barış Pınarı ve Şubat-Mart 2020'deki Bahar Kalkanı Harekâtlarını, Erdoğan'ın görev onay puanlarındaki tarihi düşüşler izledi.
ASKERİ BAŞARI BATI’YA TUTUMU SERTLEŞTİRDİ
Erdoğan'ın giderek artan milliyetçi çizgisi, Suriye'deki askeri operasyonları araçsallaştırmanın ve Kürtlere karşı sert söylemlerin ötesine geçti. 2017 referandumu öncesinde Erdoğan, Almanya'daki Türk vatandaşları için siyasi mitingler düzenlendikten sonra "geçmişin Nazi uygulamalarından farklı olmayan" politikalar benimsemekle suçladığı Almanya da dâhil olmak üzere birçok Avrupa hükümetiyle kavga etti. İç kaynaklı bir dış politika izleyen Türk cumhurbaşkanı, Kürt kampını zayıflatmak için son bir girişimle Rusya ve ABD'yi Suriye Kürtlerine olan desteğini bırakmaya ikna etmeye çalıştı ama sonuç alamadı.
AKP'nin MHP ile ittifakı sonunda meyvesini verdi: 2017 referandumunda, Türk vatandaşlarının yüzde 51'lik çok ince bir çoğunlukla önerilen anayasa reformunu onayladı. Zeytin Dalı Harekâtı bu açıdan kritikti. Türkiye'nin Mart 2018'de Afrin Kantonu'ndaki Kürt güçlerine karşı kazandığı askeri zaferin ardından, başlangıçta Kasım 2019'da yapılması planlanan cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerinin Haziran 2018'e alındığı ilan edildi.
Marc Pierini'nin Türkiye'nin "otokrasiye giden mükemmel yolu" dediği şeyde Erdoğan, seçimleri öne alarak Afrin zaferinin ardından milliyetçi dalgayı kullandı. Seçimleri öne alarak sadece milliyetçi dalgayı kullanmakla kalmadı aynı zamanda Merkez Bankası rezervlerinin öngörülebilir düşüşünün ve ABD'de açılan Halkbank davasının muhtemel olumsuz sonuçlarını da bertaraf etmiş oldu.
Haziran 2018 seçim sonuçları AKP'nin lehindeydi ancak partiye meclis çoğunluğu sağlayamadı. Erdoğan bu nedenle MHP ile siyasi yakınlaşmasını Cumhur İttifakı adı verilen bir parlamenter koalisyonla resmileştirdi.
CUMHUR İTTİFAKI VE REVİZYONİST DIŞ POLİTİKA
Cumhur İttifakı 2018'den beri, Türk hükümetini sağa yönlendiriyor. Dış politika cephesinde, bu değişim Doğu Akdeniz, Libya, Güney Kafkasya ve elbette Suriye'de parlama noktalarıyla daha iddialı bir duruşa dönüştü. İç cephede, bu strateji, giderek artan milliyetçi retorik ve Türkiye'nin demokratik muhalefetinin rolünü daha da zayıflatacak önlemlerle el ele gitti.
HDP hükümet saldırılarının hedefi olmaya devam etti. AKP'nin Mart 2019 belediye seçimlerindeki yenilgisi gibi önemli anların ardından baskılar yoğunlaştı. Ekim 2019 Barış Pınarı Harekâtı’nın çerçevesinde yedi HDP belediye başkanı terör suçlamasıyla görevden alındı.
İmamoğlu, zaferini yalnızca daha merkezci AKP seçmenlerine hitap ederek değil, aynı zamanda büyük ölçüde Türk milliyetçisi seçmenleri içeren CHP’nin seçmen tabanı ile Kürt milliyetçisi HDP üyeleri arasındaki uçurumu kapatarak da elde etti. Bu ittifakı, dış ve güvenlik politikası konularının daha bölücü olduğu ulusal düzeyde çoğaltmak o kadar kolay olmayacak. HDP ile CHP arasındaki bu geçici ortaklık, Türk hükümetine Türkiye ve Suriye'de PKK ile olan çatışmasını yoğunlaştırması için bir neden daha verecek ve HDP, PKK, PYD ve YPG'nin bir olduğu konusunda ısrar etmesi için daha fazla teşvik sağlayacaktır. Hedef hem HDP'yi zayıflatmak hem de Türkiye muhalefet cephesinin potansiyel birliğini baltalamak olacaktır.
Bu eğilimler, şu anda Türkiye Cumhuriyeti'nin 2023'teki 100’üncü yılına denk gelmesi planlanan Türkiye'nin bir sonraki genel seçimleri öncesinde tüm hızıyla varlığını sürdürüyor. 21 Haziran 2021'de Türk Anayasa Mahkemesi, Başsavcı Bekir Şahin tarafından sunulan bir iddianameyi kabul etti.
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, HDP aleyhine PKK ile bağlantılı olduğu iddiasıyla kapatma davası açtı. Önümüzdeki birkaç ay içinde, dava HDP'nin kapatılmasına ve üyelerinin bir sonraki seçim için adaylığını koymasının engellenmesine yol açabilir. Mahkeme kararından dört gün önce HDP üyesi Deniz Poyraz, İzmir'in Konak ilçesinde parti genel merkezine giren radikal bir Türk milliyetçisi tarafından vurularak öldürüldü.
Temmuz 2016 darbe girişiminin ertesi sabahı gibi erken bir tarihte Erdoğan, önceki gece yaşananlardan "Tanrı'nın bir hediyesi" olarak bahsediyor ve bunların vaiz Fethullah Gülen liderliğindeki İslamcı bir grup olan Hizmet Hareketi'ndeki eski müttefiklerinin işi olduğunu iddia ediyordu.
DARBE GİRİŞİMİ VE ORDUNUN ZAYIFLAMASI
Başarısız darbe, Türk hükümetine, Erdoğan'ın eski İslamcı müttefikine ciddi bir darbe indirirken, ordunun Türk siyasi yaşamı üzerindeki etkisini kesin olarak azaltma fırsatı verdi.
Başarısız darbe girişiminin ilk yılında, 140 bine yakın hükümet çalışanı "görevden alındı veya uzaklaştırıldı" ve 50 binden fazla kişi tutuklandı. Tasfiyeden Türk Silahlı Kuvvetleri de payını aldı: Avrupa Konseyi tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Türk askeri personelinin sayısı Aralık 2016’da darbe girişimi öncesine göre üçte birinden fazla düştü. Bir Reuters raporuna göre, aynı dönemde general ve amirallerin sayısı "neredeyse yarıya" düştü. Görevden alınan tüm personel Hizmet üyesi olmakla suçlandı.
Gülenci sempatizanlarını Türk Silahlı Kuvvetleri’nin saflarından çıkarmaya yönelik girişim, yalnızca mevcut askeri personelin miktarını değil, aynı zamanda ordunun niteliklerini de etkiledi. NATO komuta yapılarında deneyime sahip Batılı eğitimli Türk askeri subaylarının büyük bir bölümünün ortadan kaldırılması, Aralık 2016'da, ittifakın o zamanki en yüksek müttefik komutanı Curtis Scaparrotti tarafından, tasfiyenin ittifakın üzerindeki "göze çarpan" etkilerini nedeniyle kınandı.
Bu değişiklikler, Türk silahlı kuvvetlerinin Fırat Kalkanı ve Zeytin Dalı Harekâtı’nı tasarlama, planlama ve yürütme şeklini de etkiledi. Güvenlik analisti Metin Gürcan'ın belirttiği gibi, iki misyon arasında birçok niteliksel farklılık vardı. Fırat Kalkanı Harekâtı’nın eksiklikleri arasında savaşçıların disiplin eksikliği, zayıf askeri-sivil koordinasyonu, komuta zincirinin değişen duruma yanıt verememesi sayılabilir.
Zeytin Dalı Operasyonu sırasında ise sivil karar alıcılar tarafından belirlenen daha net hedefler, daha yüksek birlik morali, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin çeşitli bölümleri arasında daha verimli koordinasyon, daha iyi diplomatik koordinasyon ve yeni teknolojik yeteneklerin konuşlandırılması başarıyla gerçekleştirilmişti.
Türkiye'nin Suriye'deki 2016 ve 2018 müdahalelerinin hedeflerinden biri, Türkiye'nin orduya olan halk desteğini yeniden inşa etmekti. Has Üniversitesi tarafından yapılan bir dizi araştırmaya göre, darbe girişiminden birkaç ay sonra ve Fırat Kalkanı Harekâtı'nın ortasında, Ocak 2017'de halkın Türk Silahlı Kuvvetleri'ne olan güveni yüzde 47,7 ile tarihi bir düşüş yaşadı. Silahlı Kuvvetlere güven, bir yıl sonra yaklaşık yüzde 60'lık olağan düzeyine geri döndü…
Toparlanma, Fırat Kalkanı Operasyonunun ilan edilen başarısını takip etti ve Zeytin Dalı Harekâtı’nın ilk günlerinde hükümetin Suriye politikasına yüksek düzeyde destek sağladı. Orduya olan güven, 2020 ve 2021'de normal seviyesine geri dönmeden önce Ocak 2019'da tekrar düştü.
O zamana kadar ordu, önemli teknolojik gelişmelerle desteklenen yüksek düzeyde operasyonel etkinliğe geri döndüğünü fazlasıyla kanıtlamıştı. Çok namlulu roketatar sistemlerinden insansız hava araçlarına ve havadan karaya hassas güdümlü mühimmatlara kadar Türk yapımı silah sistemlerinin savaş alanı deneyimi, özellikle yabancı alıcılar için Türk savunma sanayiinin değerini kanıtladı.
Bu sektörün ihracatı 2002'de 248 milyon dolardan 2019'da 3 milyar dolara yükseldi. Bugün Türkiye, Zeytin Dalı Harekâtı’ndan bu yana Suriye'deki tüm Türk askeri ve terörle mücadele operasyonlarının temel bir bileşeni olan dronları Polonya, Katar ve Ukrayna gibi ülkelere ihraç ediyor. Türk yapımı dronlar Libya iç savaşı ve Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki 2020 Dağlık Karabağ savaşı gibi çoklu çatışmaların gidişatını değiştirdi ve yakın gelecekte Suudi Arabistan da onları satın alabilir.
Ancak başka bir açıdan bakıldığında, Türkiye'nin Suriye'deki askeri operasyonları, Türkiye'nin askeri sanayilerinin gelişip güçlenmesine zarar verdi. Örneğin, Barış Pınarı Harekâtı, birkaç Avrupa ülkesinin Türkiye'ye yaklaşık 1 milyar dolara mal olan iki aylık bir silah ambargosu uygulamasına yol açtı ve ülkenin stratejik ithalata devam eden bağımlılığının altını çizdi.
Türkiye'nin Suriye'deki operasyonları Türk Silahlı Kuvvetleri için varoluşsal bir değişime işaret etti. Türk ordusunun güvenilirliği yeniden inşa edilirken ve etkinliği test edilirken, ülkedeki askeri ve sivil güç arasında yeni bir denge şekilleniyordu: İlk kez sivil taraf hâkimdi.
GENERALLER VE ERDOĞAN
Ordunun siyasi yönelimi de değişmeye başladı. 2016 tasfiyelerinden kurtulan generaller, geçmişte uzun süredir karşı oldukları bir politika olan Suriye'ye müdahale ederek rejime bağlılıklarını göstermeye kararlıydılar. Türk askeri personelinin saflarında yapılan tasfiyeler, Ankara'nın Batı ile stratejik uyumunun destekçilerinin etkisi ve sayısındaki düşüşü hızlandırdı. Bu Atlantikçi fraksiyonun yerini, giderek, üyeleri Rusya'yı geçerli bir alternatif olarak gören Avrasyacı bir grup almaya başladı.
Bu hizipler arasındaki ilişki son derece karmaşık ve dış politika kararları yalnızca bu iki etkiden birine atfedilemez. Aynı zamanda, büyük ölçüde Atlantikçi olan Gülencilerin Türk ordusunun saflarından temizlenmesinden bu yana, Türkiye ve Rusya benzeri görülmemiş bir yakınlaşma gerçekleştirmeyi başardı. Bu eğilim, 2016'dan beri Suriye'de hiçbir yerde olmadığından daha açık oldu.
Dış politika açısından bakıldığında; Türkiye'nin Suriye'deki askeri operasyonları, ABD ile giderek gerginleşen ilişkilere, Rusya ile stratejik bir yeniden düzenlemeye ve mülteci akışlarının yönetimi söz konusu olduğunda AB üzerinde yeni bir baskıya neden oldu.
Genel olarak, Ankara'nın Suriye'ye dâhil olması, bölgedeki geleneksel ortakları ve komşularıyla yalnızca bir çatışma veya yakınlaşma kaynağı olmadı. Bu aynı zamanda Türkiye'yi daha agresif, milliyetçi bir dış politika yürütmek için yeni araçlarla donattı.
ABD-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE SURİYE’NİN ROLÜ
Suriye, 2015 yılından bu yana Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerde en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Washington'un Suriyeli Kürtlere verdiği destek, Ankara'yı Washington’a ABD'li politika yapıcıların tahmin edemediği ölçüde yabancılaştırdı. Bugünün en çetrefilli ikili konusu, Türkiye'nin ABD'nin Ankara'ya yönelik yaptırımlarına ve Washington'un Türkiye'yi F-35 Müşterek Taarruz Uçağı programından çıkarma kararına yol açan Rus S-400 füze sistemini konuşlandırması oldu.
Eski ABD başkanı Barack Obama, başlangıçta Türkiye ile bir ittifakı ılımlı, demokratik İslami hükümetlerle diyalog stratejisi için bir köşe taşı olarak görürken, farklılıklar ortaya çıkmaya başladığı yer Suriye oldu. Obama, Suriye rejiminin 2013 yılında kimyasal silah kullanmasının ardından, bir önceki yıl böyle bir hareketin kırmızı çizgi olacağını açıklamasına rağmen harekete geçmemeye karar verdiğinde, Erdoğan için ABD ve Türkiye'nin Suriye'nin geleceği için farklı planları olduğu ortaya çıktı.
Erdoğan ile eski ABD başkanı Donald Trump arasındaki ilişki kesinlikle daha samimi oldu. İki liderin sık sık doğrudan görüşmeleri vardı ve Trump, özellikle ABD birliklerinin Suriye'den çekilmesi konusunda kendi yönetiminin tavsiyelerine karşı Erdoğan'ın yanında yer aldı.
Son birkaç yılda, ilişkideki diğer parlama noktaları arasında, Türkiye’nin 2016 başarısız darbesinin ardından Fethullah Gülen'in iade talebi, Halkbank'a açılan dava ve Türkiye'de gözaltına alınan ve 2016 darbe girişimine karışmakla suçlanan Amerikalı papaz Andrew Brunson'ın 2018'de serbest bırakılması sayılabilir.
Bununla birlikte, ülkelerin temel anlaşmazlıkları ABD'nin YPG'ye desteği konusunda olmuştur. Birçok yönden, bu karşılıklı yanlış anlamaların ve yanlış hesapların hikâyesidir. 2014'ün sonlarında ve 2015'in başlarındaki Kobani savaşı sırasında Türkiye, ABD'nin İslam Devleti'ni yenme hevesini tam olarak kavrayamadı.
Ankara bunu yapsaydı, kendisini sahada güvenilir bir ortak olarak öne çıkarabilirdi. Bunun yerine, Kobani'de İslam Devleti'ni yenmek için Türkiye, Washington'un görevi olduğunu düşünmediği bir Sünni gücün hizmetlerini sundu. Türkiye'nin Esad karşıtı isyancı grupları silahlandırması ve desteklemesi ve Suriye'ye erişim sağlamasına yardımcı olmadı. Sonunda Özgür Suriye Ordusu'nda birleşen çok sayıda yabancı savaşçının yerini daha sonra Suriye Ulusal Ordusu aldı. Türkiye, bu isyancılardan bazılarının sonunda cihatçı bir yükselişe yol açabileceğini tahmin edemedi.
Aynı şekilde ABD, YPG'ye verdiği desteğin ülkenin Türkiye ile ilişkilerine vereceği zararı hafife aldı. Suriye'de seçenekleri tükenen Obama yönetimi, ABD'li politika yapıcıların sahadaki en etkili askeri ortak olarak gördükleri YPG ile gönülsüzce "geçici, işlemsel ve taktik" bir ilişki kurmaya karar verdi. Kobani savaşından sonra Washington, Kürtlerin fiili kontrolü altındaki yeni kurulan Suriye Demokratik Güçleri aracılığıyla dolaylı olarak YPG'ye silah aktarmaya devam etti.
Suriye Demokratik Güçleri ile YPG arasındaki ayrım, yasal olarak geçerli olmakla birlikte, Türkiye'yi her zaman etkilemedi. Washington'da YPG'yi desteklemenin Ankara ile ikili ilişkilere onarılamaz biçimde zarar vermeyeceğine dair yaygın inancın yanlış olduğu ortaya çıktı.
Sahadaki durum bu eğilimleri yansıtıyordu. ABD'nin 2016 yazında Suriye'nin Menbiç kasabasında Kürt güçlerini kontrol altında tutmadaki zorluğu, Fırat Kalkanı Operasyonu'nun tetikleyicilerinden biriydi. Ocak-Mart 2018 arasındaki Zeytin Dalı Operasyonu kısmen ABD'yi PYD'yi desteklemekten caydırmak için gerçekleştirildi hedeflendi.
PUTİN’LE YAKINLIK ABD’DE GÜVENSİZLİK YARATTI
2018 yazında Ankara, Suriye'de bu kez Türkiye-Suriye sınırının kuzeydoğu kısmındaki YPG kontrolündeki bölgeleri hedef alan üçüncü bir Türk operasyonuna izin vermesi için Washington üzerindeki baskısını yoğunlaştırmaya başladı. O zamana kadar, Türk ve ABD hükümetlerinin Suriye politikaları stratejik olarak tutarsız ve jeopolitik olarak uyumsuz hale gelmişti.
İslam Devleti etkisiz hale getirildiğinde, Türk hükümetinin Suriye'deki ana hedefi YPG'yi zayıflatmaya devam etti. Bu arada Washington, Ankara'nın çeşitli Suriyeli muhalif gruplarla olan ittifaklarına ya da Erdoğan'ın Rusya Devlet Başkanı Putin ile giderek artan olumlu ilişkisine güvenmiyordu.
Yine de Trump'ın Aralık 2018'de ABD askerlerini Suriye'den çekme kararının Erdoğan ile yaptığı telefon görüşmesinden sonra geldi. Barış Pınarı Harekâtı neredeyse bir yıl sonra gerçekleşti ve Türkiye için tartışmasız bir başarıydı. Birkaç gün içinde Türk Silahlı Kuvvetleri ve vekilleri, Tel Abyad ve Ras al-Ain sınır kasabaları arasındaki 62 millik bir arazi şeridinin kontrolünü ele geçirdi ve YPG'yi sınırdan uzaklaştırdı.
ABD-Türkiye ilişkisinin gelecekte düzeltilmesi Suriye krizine olumlu bir çözüme bağlı olacaktır. Türkiye'nin güney komşusunun geleceğinde nasıl bir rol oynamak istediğine ve orada güçlü bir Kürt varlığına ne ölçüde müsamaha gösterebileceğine karar vermesi gerekecek.
Ankara'nın Irak'taki Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile olumlu bağları var ve PKK'yi Iraklı Kürtler arasında gayri meşru kılmak için çalışıyor. Bundan sonrasında birçok şey ABD'nin sonraki hamlelerine bağlı olacak.
ABD, YPG’DEN DESTEĞİ NASIL ÇEKER?
ABD'nin YPG'ye verdiği desteğin herhangi bir şekilde geri çekilmesi, büyük olasılıkla Ankara ve Washington arasındaki daha geniş kapsamlı yeniden müzakereler bağlamında gerçekleşecektir. Böyle bir sıfırlama girişiminde ABD, muhtemelen Türkiye'den son zamanlarda aldığı bazı stratejik kararları yeniden düşünmesini isteyecektir, her şeyden önce de Rusya ile olan ilişkilerini…
Çok sayıda uzman, son yıllarda Türkiye ile Rusya arasındaki değişen ilişkiyi inceledi. İki ülkenin bağlarının tanımları, "işbirlikçi rekabet veya rekabetçi işbirliği" ve "uygun bir evlilik"ten "düşman işbirliğine" kadar uzanıyor. En çarpıcı benzetme ise "ateş ve buz".
2011'den bu yana Suriye, Moskova ve Ankara arasındaki ilişkinin geliştiği ana sahnelerden biri oldu. Başından beri Rusya'nın birincil çıkarı Esad rejiminin hayatta kalması olurken, Türkiye'nin hedefleri Şam'daki rejim değişikliğinden YPG güçlerinin zayıflamasına kaymıştır.
RUSYA İLE İLİŞKİLERİN SEYRİ
Genel olarak, her iki taraf da ilişkiden farklı şekillerde yararlandı. Türkiye, Suriye sınırından bir Kürt varlığına dair tüm imkânları kaldırmayı başardı. Buna ek olarak Erdoğan, zaman zaman Putin ile olan ilişkisini güçlendirmeyi ve enerji ve turizm gibi kilit ekonomik sektörlerde Rus desteğini güvence altına alarak uluslararası konumunu güçlendirmeyi başardı.
Rusya ise, Esad'ın Suriye'nin neredeyse tamamı üzerindeki kontrolünü yeniden kurmayı sağladı.
ABD birlikleri ülkenin kuzeyinden çekilirken Moskova, YPG'yi Suriye rejimine yaklaştırmak için Ankara'nın Kürtlerle olan gerilimini istismar etti. Rusya, sahadaki, özellikle de İdlib'deki durumdan yararlanarak Türkiye üzerinde elini güçlendirdi. Son olarak, Suriye'de ve ötesinde Ankara ile olan ilişkisi sayesinde Moskova, öncelikle Rus S-400 füze sistemini ittifakın güvenlik mimarisinin merkezine yerleştirerek NATO müttefikleri arasında bir boşluk yaratmayı başardı.
2016 yazında birçok faktör Türkiye ile Rusya'yı yakınlaşmaya sevk etmişti. Türkiye, Rusya ile bir anlaşmanın Suriyeli Kürtleri kontrol altında tutmaya yardımcı olacağını hesaplarken, Moskova da Ankara ile daha yakın ilişkiler kurmanın değerini gördü.
Kremlin'in birincil çıkarı Esad rejiminin hayatta kalması olarak kaldı, ancak Ankara ile daha yakın bir ilişki, Moskova'nın bölgedeki ABD çıkarlarına en az iki şekilde zarar vermesine izin verdi. İlk olarak, S-400 anlaşmazlığı NATO'nun güney kanadında bir güvenlik açığı yarattı. İkincisi, Türkiye'nin YPG ile savaşmasına izin vermek, bölgedeki büyük bir ABD müttefikini zayıflatmak anlamına geliyordu.
RUSYA ZİYARETİ’NİN MEYVESİ: FIRAT KALKANI
Erdoğan'ın Ağustos 2016'daki Saint-Petersburg ziyareti, iki ülke arasında Türkiye'nin Kasım 2015'te bir Rus uçağını düşürmesinin yol açtığı tartışmayı çözdü. İki lider ayrıca enerjiden ticarete ve dış politikaya kadar çok çeşitli ortak çıkarları tartıştı. O zamanlar sadece birkaç analist Rusya'nın Türkiye'yi Batı'ya karşı oynayabileceği ihtimalini öngördü.
Yeni ortaklık ilk meyvesini, Rusya'nın Türkiye'nin Suriye topraklarına ilk girişini tolere ettiği Fırat Kalkanı Operasyonu ile verdi. Bu operasyon Suriye'de oynamakta olan yeni güç dinamiklerini ortaya çıkardı: Rusya, uzun vadeli İslam Devleti, YPG ve ABD'yi zayıflatma hedefi doğrultusunda Türkiye'nin artan aktivizmini kabul etmeye hevesliydi. Aynı nedenlerle, Afrin'deki Zeytin Dalı Harekâtı ve Tel Abyad ve Ras al-Ain'deki Barış Pınarı Harekâtı daha sonra Kremlin'in zımni onayını aldı.
Fırat Kalkanı Harekâtı, Ankara'nın Suriye politikasında da resmi bir U dönüşü oldu. Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu Aralık 2016’da, Türkiye'nin başlangıçtaki Esad'ı devirme hedefinden vazgeçtiğini ve bunun yerine Astana barış süreci çerçevesinde Suriye krizinde daha geniş bir rol oynamayı tercih ettiğini açıkça belirtti.
Astana süreci, Suriye'deki durumu sahada düzeltmede çok daha az etkiliydi. Rusya, Türkiye ve İran arasında birbirini takip eden anlaşmalar, örneğin rejim ve isyancılar arasında gerilimi azaltma bölgeleri oluşturarak Suriye'nin belirli bölgelerine bir miktar istikrar getirdi. Ancak bu anlaşmalar, çatışma sonrası Suriye'ye kapsamlı bir yaklaşım olasılığını da azalttı.
İDLİB: RUSYA-TÜRKİYE ARASINDAKİ ÇIBANBAŞI
İdlib'deki mevcut durum bunun bir kanıtı. 2017 yılında dört gerilimi azaltma bölgesinden biri olarak kurulan İdlib, bu yazı itibariyle Suriye silahlı isyanının son kalesi olmaya devam ediyor. Türkiye ile Rusya arasındaki neredeyse bir düzine anlaşma, Suriye rejiminin İdlib’e yönelik tam ölçekli bir saldırısını etkili bir şekilde engelledi. Ancak Ankara ve Moskova, isyancılar ve rejim güçleri arasındaki çıkmazdan bir çıkış yolu sağlayamadı ve bu gerçek de Türkiye-Rusya ilişkisinin zor doğasını gösteriyor.
Türkiye ile Rusya arasındaki gerilimler, Türkiye'nin iddialı dış politikasının Ankara'nın geleneksel müttefikleriyle bir dönüm noktasına olan 2019'un sonlarında ve 2020'nin başlarında daha da kötüye gitti.
Giderek artan bu rekabetçi ilişkinin sahnelerinden biri, Türkiye ve Rusya'nın BM tarafından tanınan, Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükümeti ile General Halife Hafter liderliğindeki isyancı güçler arasındaki çatışmanın karşı taraflarında yer aldığı Libya'ydı. Türkiye'nin askeri desteği karşılığında, Trablus'taki Ulusal Mutabakat Hükümeti, Doğu Akdeniz'de Türkiye'nin lehine bir dizi deniz sınırlarını tanımayı kabul etti.
Libya cephesindeki gelişmeler, İdlib'de giderek artan kaotik bir durumla el ele gitti. Mayıs 2019'dan başlayarak ve ardından Aralık ayından itibaren daha yoğun bir şekilde, Suriye rejimine bağlı güçler, Rusya'nın destekleğiyle bölgeyi almak için bir dizi saldırı düzenledi. Şam birlikleri, Türk gözlem karakollarını kuşatmak için ilerledi ve yol boyunca 1 milyondan fazla insanı yerinden etti. Türk ordusu 2020'nin başlarında, özellikle M4 ve M5 otoyolları boyunca çok önemli bir nokta olan Serakib alanında bölgenin stratejik kısımlarını geri almak için seferber oldu.
27 Şubat 2020'de, yine Rusların desteklediği Suriye Hava Kuvvetleri'nin Balyun köyünde en az 33 Türk askerini öldüren bir hava saldırısı düzenlemesiyle gerginlik tırmandı. Ankara Suriye rejiminin İdlib'deki ilerleyişini durdurmak için Bahar Kalkanı Harekâtı’nı başlatarak saldırıya yanıt verdi. Bir kez daha askeri operasyon Erdoğan ile Putin arasında yapılan anlaşmayla sonuçlandı.
Türkiye, ateşkesi kabul ederek askeri ivmesini kaybetti, ancak İdlib bölgesinin büyük bölümünü Suriye rejiminin kontrolü dışında tutmayı başardı, yine ülke içinde yerinden edilmiş kişilerin Türkiye topraklarına geçmesini engelledi. Ayrıca Suriye'nin geleceği konusundaki görüşmelerde bir dereceye kadar nüfuzunu korudu.
RUSYA, İDLİB’E SALDIRMAYACAK
Suriye iç savaşındaki tüm siyasi dinamikler ve çatışan çıkarlar İdlib'de birleşiyor. Türkiye orada, bölgeyi yöneten ve Rusya'nın uzun zamandır Suriye'yi Esad altında yeniden birleştirme hedefinin önündeki son engellerden biri olan İslamcı isyancı grup Hayat Tahrir el-Şam'ı ortadan kaldırmak için harekete geçmeyecek.
Buna karşılık Rusya, İdlib'de rejimin tam bir ilerlemesini desteklemeyecek. Çünkü bunu yapmak muhtemelen Türkiye’nin büyük bir mülteci akınını önlemek için bir Türk askeri müdahaleye girişmesini tetikleyecektir. Bu gelişme, iki isteksiz müttefik arasında bir takoz oluşturacak ve Moskova'yı, örneğin Türkiye'nin Libya ve Güney Kafkasya'daki aktivizmine yanıt olarak Ankara’nın İdlib'deki Türk müttefiklerine saldırarak Erdoğan’ı sıkıştırmasına yol açacaktır.
Suriyeli mülteciler sorununu çözmek, Suriye iç savaşının ilk aşamalarından beri Türk hükümetinin bir önceliği ve Ankara'nın hem Suriye hem de AB'ye yönelik politikalarının ana itici gücü oldu. Bunu defalarca Türkiye'nin Suriye'deki askeri müdahalesini haklı çıkarmak ve AB'ye finansman sağlaması ve Doğu Akdeniz'deki deniz sınırlarını yeniden müzakere etmesi için baskı yapmak için bir araç olarak kullanan Erdoğan için bir meşruiyet kaynağı olmuştur.
MÜLTECİLER VE AB’YE ŞANTAJ
2011 ve 2021 yılları arasında 3,6 milyon Suriyeli mültecinin Türkiye'ye gelişi, ülkenin bir yüzyıldan uzun süredir en önemli demografik değişimini temsil etti. Durum, özellikle 1 milyondan fazla Suriyeli mültecinin Türkiye'ye geldiği 2014'te hassaslaştı. Takip eden yıllarda Türk hükümeti güney sınırı üzerindeki kontrolünü sıkılaştırdı ve mültecilerin yeniden yerleştirilmesi için kuzey Suriye'de güvenli bölgeler oluşturulmasını planlamaya başladı. Bu arada, Türkiye'deki Suriyeli ve Türk nüfus arasındaki sosyal gerilimler yerel toplulukları tedirgin etmeye başladı ve muhtemelen AKP'nin Mart 2019 belediye seçimlerindeki yenilgisine katkıda bulundu.
Türkiye, Kasım 2015 ve Mart 2016 AB-Türkiye mülteci anlaşmalarından bu yana, mülteci akışlarının yönetimini bir siyasi baskı aracı olarak kullandı. Bu taktik, Türk hükümetinin Doğu Akdeniz'deki revizyonist politikasıyla el ele gitti. Erdoğan, 2019'un sonlarında Avrupalı liderlerin Barış Pınarı Harekâtı’nı kınamalarına cevaben, Avrupa'ya "kapıları açmak" tehdidinde bulunarak bu bağlantıyı açıkça ortaya koydu.
Bu tehdit, Balyun saldırısından ve İdlib'de şiddetin yeniden canlanmasından birkaç gün sonra, Şubat 2020'de nihayet gerçekleşti. Türk hükümeti tek taraflı olarak AB ile sınırlarını açtı ve binlerce göçmen ve mülteci Türkiye'nin Yunanistan sınırında yığılmaya başladı. AB'nin sınırı kapatan Yunanistan ile dayanışması operasyonun başarısız olmasına yol açtı. Ancak bu hamle Türkiye'nin Suriye'ye dördüncü askeri müdahalesi olan Bahar Kalkanı Operasyonu için siyasi bir örtü sağladı.
Erdoğan, Mart 2021'de mültecileri yeniden siyasi baskı aracı olarak kullandı. Suriye iç savaşının başlamasının 10’uncu yıldönümünde ve o ay yapılacak Avrupa Konseyi toplantısı öncesinde Avrupalı liderlere, Batı'nın "en mantıklı seçeneği"nin Suriye'de Türkiye'nin vermek olduğunu belirtip uyardı: "Türkiye'nin yükünü paylaşamamak Avrupa'ya yeni göç dalgaları ile sonuçlanabilir."
AB-Türkiye mülteci anlaşmaları, Avrupa'nın göç yönetimini komşularına dışsallaştırma stratejisi için bir plan haline geldi. Üye devletlerarasında mülteci akışlarının nasıl yönetileceğine ilişkin anlaşmazlıklar devam ettiği sürece AB'nin bu yaklaşımı sürdürmesi gerekecek.
Avrupalı liderler, mültecilerin menşe ve transit ülkeleriyle ortaklıkların AB'nin dış eyleminin ayrılmaz bir parçasını oluşturduğunu yeniden teyit ettikleri Haziran 2021 Avrupa Konseyi toplantısında elde ettikleri sonuçlarda bu tutumu doğruladılar. Bu eğilim şüphesiz Türkiye'nin işine geliyor ve Ankara, bu durumu AB ve üye ülkeleri üzerinde koz olarak kullanıyor.
AVRUPA BİRLİĞİ NE YAPABİLİR?
Suriye'nin geleceği için sürdürülebilir bir siyasi çözümün teşvik edilmesi, AB'nin Türkiye'yi kaldıracının bir kısmından mahrum etmesine yardımcı olacaktır. Ancak AB'nin bu konuda yetersiz bir sicili var. Birlik, Astana formatının diplomatik ivmeyi erken yakalamasıyla birlikte, Suriye konusunda hiçbir zaman önemli bir diplomatik sürece dâhil olmadı. Dahası, Brüksel şimdiye kadar Suriye sivil toplumunu ve genel olarak Suriye nüfusunu desteklemek için etkili yollar bulmak için mücadele etti; Avrupalılar genellikle Esad rejimini güçlendirebilecek herhangi bir adım atmakta isteksiz davrandılar.
TÜRKİYE SURİYE’Yİ VALİLERE BAĞLADI
Bu arada Türkiye, Suriye'deki askeri operasyonları sırasında işgal ettiği bölgelerde birkaç fiili bağımlı devlet yarattı. Türkiye, bu bölge bölgelerini valilikleri hükümetleri yönetiyor: Fırat Kalkanı Operasyonu tarafından işgal edilen bölge için Kilis ve Gaziantep, Afrin Kantonu için Hatay, Tel Abyad ile Ras al-Ain arasındaki arazi şeridi için Şanlıurfa. Türkiye, her üç alanda da farklı derecelerde hizmet, insani yardım ve güvenliğin ana sağlayıcısı haline gelerek yerel ekonomileri ve altyapıyı Türk sistemine entegre etmek için yatırım yaptı.
Türkiye'nin dış politikası son beş yılda giderek daha iddialı hale geldi. AKP ile MHP’nin 2018'den itibaren bir hükümet koalisyonu kurması, Türk dış politikasını bölgesel statükoyu değiştirmeyi amaçlayan revizyonist duruşlara doğru yeniden yönlendirdi.
ANKARA’NIN DENEME SAHASI: SURİYE
Siyaset bilimci Zenonas Tziarras ve Jalel Harchaoui'nin gözlemlediği gibi, Türkiye'nin dış politikasının yeni, revizyonist özellikleri, yurtdışında askeri müdahalelere girişmeyi, demografik mühendislik ve siyasi müdahalelerde bulunmayı ve Ankara'nın jeopolitik hedeflerini ilerletmek için vekilleri kullanmayı içeriyor. Türkiye tüm bu açılardan, Suriye'yi bir deneme ve eğitim alanı olarak kullandı.
Suriye iç savaşının ilk aşamalarında, Erdoğan'ın Şam'da rejim değişikliği için tekrarlanan çağrıları, Ankara'nın komşularının işlerine karışmama şeklindeki geleneksel politikasından bir kopuşun işaretiydi. Türkiye'nin Ağustos 2016'da Suriye'ye askeri müdahalesi, ordunun 1974'te Kıbrıs'ı işgalinden ve 1990'larda ve 2000'lerde Irak'ta PKK'ye karşı ara sıra yapılan bazı misyonlardan bu yana türünün ilk örneğiydi.
Türkiye'nin kuzey Suriye'deki müdahalelerinin ardındaki derin sebep -PKK ve onun bölgesel kollarına karşı mücadele- yakın Türk tarihinde yeni bir şey değil. Ancak Suriye operasyonlarının ölçeği ve hırsı yeni. Suriye iç savaşının kendine has özellikleri, Türkiye'yi düşman olarak algılananları için özellikle verimli bir zemin oluştursa da, Ankara'nın yanıt olarak uyguladığı stratejiler daha önce nadiren görüldü.
Bunlar arasında Türk ordusunun seferi bir kuvvete dönüşmesinin tamamlanması, Türk savunma sanayisinin üretim hacimlerinin ve teknik seviyesinin artırılması ve Suriyeli mültecilerin yeniden yerleştirilmesi için sınır boyunca yatırım yapılması yer alıyor.
Karada, Suriyelilerin kullanımı Türkiye'nin çıkarı olan alanların kontrolünü elinde tutmasına izin verdi. İdlib'de Türkiye'ye dost olan Heyet Tahrir el-Şam'ın varlığı, Ankara'nın bölge üzerinde belirli bir düzeyde kontrol sahibi olmasını sağladı.
Son olarak, Türkiye'nin Suriye'ye müdahaleleri Ankara'nın imajını ve uluslararası rolünü güçlendirdi. Operasyonlar, Türkiye'nin Rusya ve ABD ile müzakere masasına oturmasını sağladı. Bu vesilelerle Ankara kendisini ortadaki bir güç olarak, hem Moskova'nın hem de Washington'un bölgede etkili anlaşmalara varması için vazgeçilmez bir ortak olarak konumlandırdı.
Türkiye, bu araç kutusunu, öğrendiği bu dersleri ve yeni yeteneklerini, revizyonist dış politika duruşunu şekillendirmek için kullandı. Suriye'deki çatışma olmasaydı, dünya Libya çölünde Türk askerlerini veya Dağlık Karabağ semalarında Türk İHA'larını göremezdi. Türkiye, 2023 cumhurbaşkanlığı seçimlerini de göz önünde bulundurarak, uluslararası arenadaki konumunu güçlendirmek için bu araçları kullanmaya devam edecektir.
