Yanlış antibiyotik kullanımı bizi icat edilmediği karanlık dönemlere götürür
Prof Dr. Hakan YAMAN
Her sene Kasım ayında antibiyotik direncine dair farkındalık haftası düzenlenmekle birlikte, uygun olmayan antibiyotik kullanımı sürüyor. Antibiyotik direnci doğal olarak zamanla gelişse de insan eliyle yapılan yanlış uygulamaların bu süreci hızlandırdığını da biliyoruz. Ölümcül olabilen bazı enfeksiyonlar günümüzde giderek daha da zor tedavi ediliyor. Mesela zatürre, verem, bel soğukluğu ve tifo gibi enfeksiyonlar artık kaygı uyandırmaktadır. Benzer şekilde, hastanelerde artık metisiline dirençli stafilokokların varlığı endişe vericidir.
Penisiline 1967, vankomisine 1988, metisiline 1960, asitromisine 2011, siprofloksasine 2007, flukanazole 1988, imipeneme 1996, geniş spektrumlu sefalosporinlere 1983 yıllarında ilk antibiotik direnci gösteren bakteri ya da mantarlar tespit edilmiştir. Bunun gibi birçok antibiyotiğe karşı direnç gelişmiştir.
Hastalıklara neden olan bakterilerin zamanla antibiyotiklere karşı direnç geliştirmesi tedavilerini güçleştirir, hatta bazen imkansızlaştırabilir. Bu yüzden mevcut antibiyotiklerin uygun ve akılcı kullanımları için tedbir alınmalıdır. Antibiyotiklerin doğrudan reçetelenmelerine izin verilmesine bazı kısıtlamaların getirilmesi gerekir. Ülkemizde reçete zorunluluğunun getirilmesi önemli ancak yeterli değildir. Bu durum reçete yazan hekimler üzerinde reçete baskılarının artmasına da neden olmaktadır. Sağlık kurumlarında antibiyotik endikasyonunun konulması klinik deneyim ve sezgilere dayanmaktadır. Kültür antibiyogramının talep edilmesi bazen olanaklı ya da pratik değildir. Bazen de talep edildiği takdirde hastanın kültür sonucunu beklemeye tahammülü olmayabilir. Poliklinik ortamında talep edilebilecek yerinde testler (hizlı aglütinasyon testleri) bulunmakla birlikte, bazı hekimlerin bu testlere aşina olmamaları ve inanmamaları önemli bir sorundur. Yine hekimin kullanabileceği B-skorları ya da öngörü kuralları literatürde ayrıntıyla tarif edilmiş olmasına rağmen, tıp eğitiminde yeterince ayrıntılı ele alınmamaları nedeniyle, kullanılamamaktadır. Ancak en önemli sorun hastaların bu konuyla ilgili beklentileridir. Viral bir infeksiyonda dahi, daha hızlı iyileşme beklentisi ya da yakınmalardan hızla kurtulma beklentisiyle antibiyotik talebi yüksektir. Yapılan birçok çalışmada antibiyotik kullanımı ile kullanılmaması arasında yakınma iyileşmesinde ya da hastalığın iyileşmesinde hiçbir fark olmadığı gösterilmiştir fakat yine de hasta ikna olmamaktadır.
HİJYEN VE AŞILANMA ÖNEMLİ TEDBİRLERDİR
Antibiyotik kullanımını azaltacak önemli tedbirler arasında aşılanma çok önemli bir yer tutmaktadır. El yıkama, güvenli cinsellik ve gıda güvenliği alınabilecek önemli tedbirler arasında bulunmaktadır. Antibiyotik direncine karşı tedbirler alınmadığı taktirde antibiyotiklerin icat edilmediği karanlık dönemlere doğru yol aldığımızı söylemek mümkündür.
Bu çerçevede bireyler, hastalandıklarında hekimlere danışmadan antibiyotik kullanmamalıdırlar. Muayeneye gittiklerinde ise ve hekimleri antibiyotik kullanımını uygun bulmadığında antibiyotik için ısrarda bulunmamalıdırlar. Sağlık personelinin önerilerine her zaman uyulmalıdır.
Düzenli ellerinizi yıkayarak (günde defalarca, bol sabun ve su ile ve en az 30 saniye süreyle, dirseklerinize kadar) kişisel olarak enfeksiyonla mücadeleye katkınızı sunabilirsiniz. Eksik aşılarınızı tamamlayarak da kendinizi koruyabilirsiniz. Gıda kökenli enfeksiyonlardan korunmak için gıdaların temizlenmeleri, yıkanmaları, uygun koşulda saklanmaları ve hazırlanmaları önemlidir. Ambalajlarının sağlamlığı, son tüketim tarihinin uygunluğu ve gıda maddelerinin tüketilecek durumda olmalarına dikkat edilmelidir.
Ulusal ölçekte ise antibiyotik direncinin takibi, sürveyansı ve enfeksiyon kontrol prosedürlerinin takibi önem arz etmektedir. Bu konuda hastanelerde önemli çalışmalar yapılmaktadır. Ancak aile hekimliği düzeyinde bu konuyla ilgili herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.
Antibiyotiklerin sağlıkta uygulama tebliği çerçevesinde farklı uzmanlıkların denetimine tabi tutulmaları önemli bir adımdır. Aile sağlığı merkezlerine yerinde testlerin (on-site test) dağıtılmaları yeterli bir çözüm değildir. Bu testlerin uygun biçimde kullanıldıklarının takipleri de değerlendirmeye alınmalıdır. Antibiyotik kullanımı konusunda bir performans uygulamasının getirilmesi de önemlidir. Ayrıca aile hekimlerinin rehberlerle çalışmaları teşvik edilmelidir. Hastalara ise antibiyotik endikasyonu verildiği takdirde, kullanımı konusunda iyi eğitim verilmelidir. Hastalar sıklıkla semptomatik iyileşme başladıktan sonra antibiyotikleri kesmektedirler. Evde birçok artmış antibiyotik bulunmakta ve bir sonraki hastalıkta hastalar ve yakınları bu ilaçları hekime danışmadan kullanmaktadırlar.
HAYVANCILIKTA DA AŞI VE HİJYEN ÖNEMLİ
Tarım alanındaki antibiyotik uygulamaları ise veteriner kontrolünde yapılmalıdır. Hayvanlarda büyümeyi teşvik eden antibiyotiklerin bu amaçla kullanılmaları mutlaka yasaklanmalıdır. Hayvanların aşılanmaları da antibiyotik kullanımını azaltacaktır. Hayvancılıkta hijyenin de buna ek katkısı olacaktır.
ENDÜSTRİDE UYGUN PAZARLAMA YAPILMALI
Endüstri ise antibiyotiklerin amacına uygun pazarlanmalarını sağlamalıdır. Farmakoloji endüstrisinin arge çalışmaları çok gelişmiş olmakla birlikte, geliştirecekleri antibiyotikler şu anda varlığını sürdüren antibiyotiğe dirençli bakterilere karşı etkili olmayacaktır. Bununla da kalmayıp, örneğin organ transplantasyonu, kemoterapi, cerrahi müdahaleler vb. gibi modern tıbbın önemli kazanımlarından bazılarının da tehlikeye girmesine neden olacaktır.
Sonuç olarak, antibiyotik direnci çok yönlü ele alınması ve toplumun her bireyi, sağlık otoriteleri, hekimler ve ilaç endüstrisi tarafından bilinçli, sorumlu ve özenli şekilde üzerinde durulması gereken bir konudur.
Kaynaklar:
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/antibiotic-resistance
https://www.ekonomidoktorunuz.com/ihmal-edilen-bir-konu-yetiskin-asilari
https://www.who.int/news-room/campaigns/world-antibiotic-awareness-week
