21. yüzyılın büyük etnik arındırma operasyonlarından birinin tamamlanmasından sonra Azerbaycan başkanı Aliyev, verdiği destekten dolayı İsrail’e teşekkür etti.
Kısa süre sonra İslami Cihat örgütü Hamas’ın İsrail’in sivil halkını da hedef alan saldırısı geldi. İsrail Başbakanı Netanyahu da savaş durumu ilan edip; sivil halk cihat örgütü ayrımı yapmadan karşı saldırıya geçmekte gecikmedi.
Ve Arstagh gibi Gazze de boşalmakta.
Birleşmiş Milletler Örgütü de durumu hemen incelemeye girişti. Rapor yakında yayınlanır.
Birleşmiş Milletlerin Cenevre’deki merkezini ziyaret ettiğimde, koridorlarda paletler üzerinde yığılı çeşitli kalın raporlar görmüştüm.
Belli bir zaman aralığından sonra çöpe yollanan raporlar!
Arstagh halkının vatanlarından zorunlu göçü dünya basınının ilgisini çekmedi. 1964 yılında İstanbul Rumlarının göçü gibi…
1917 Şubat ve Ekim devrimleri, “kendi kaderini tayin hakkı” temelinde, Kafkasya’da Gürcü, Ermeni ve Azerilerin kendi cumhuriyetlerini oluşturmasına olanak sağlamıştı.
Bu güçlü temel üzerinde Sovyet Cumhuriyetlerinin barışçıl biçimde ayrılmaları mümkün olabildi.
Bu cumhuriyetler içinde yer alan farklı kimliklerinde kendi otonom alanlarına sahip olmaları sağlanmıştı. Ermenistan ile Azerbaycan arasında küçük bir Kızıl Kürdistan vardı örneğin. (*)
Ermenistan Türkiye sınırları arasında, örneğin Azerbaycan’a bağlı Nahçivan özerk bölgesi vardı. Ve Azerbaycan’ının içinde Ermenilerin çoğunlukta olduğu Arstagh/Nagorno-Karabagh özerk bölgesi. Dağlık Karabağ.
Aynı olgu Gürcistan için de söz konusuydu. Gürcistan sınırları içinde Ermeni yoğun bir bölge vardı. Başkent Tifis’te de önemi oranda Ermeni yaşamaktaydı.
Ama Gürcistan’da da Ermenilerin herhangi otonom bölgeye sahip olması söz konusu değildi.
Bu hassasiyetin bir anlamda, Moskova’nın hem Ermenileri hem Azerileri daha kolay kontrol altında tutmasını sağladığı da söylenebilir.
Ama sosyalist düşünce farklı milliyetlerin barış içinde bir arada yaşamasına olanak sağladığı önemle vurgulanmalı.
Milliyetçilik ve dincilik ise tam tersi!
İlham Aliyev’in babası, SBKP MK eski üyesi Haydar Aliyev, Azerbaycan’dan önce Nahçivan özerk bölgesinin başkanı idi.
Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki sorunun başlangıcı Sovyetlerin son günlerinde, 1998 Mart’ında Sumgait ve Gugark pogromları oldu, karşılıklı.
Erivan’da hizmet gören güzel bir cami görmüştüm. Çevresi İranlıların mekanı idi. Ama yakın geçmişte burası Erivan’ın Azeri mahallesi idi. Bir gün otobüslere binip Erivan’ı terk ettiler. Arkadaşım Raffi Hermon Araks, hüzünle Azeri dostlarını yolcu ettikleri geceyi anlatmıştı bana.
Bir başka arkadaşım Sarkis Hastpanya ise, gönüllü olarak bilfiil katıldığı Arstagh/Nagorna-Karabagh savaşında göç yollarında Azeri yaşlı kadına sahip çıkıyordu. Hey gidi Arstagh/Nagorno-Karabagh’ın başkenti Stapanakert! Adını Ermeni Bolşevik devrimci Stepan Şaumyan’dan alıyordu. Yani Stepan’ın kenti. Şimdi ise adı Khankendi, yani Han’ın kenti.
Şaumyan, 1917 Devrimi sırasında oluşan Bakü Komünü’nün lideriydi. Enver Paşanın Bakü seferine karşı savaştı. Osmanlı ordusu Filistin’i yitirmiş, İngilizler Halep’i düşürmüşken, Eylül ayında Enver Paşa hala Bakü’yü zapt etmekle, Bakü Ermenilerini kılıçtan geçirmekle meşguldü.
26 Bakü komiseri ise o sırada bölgede boy gösteren İngiliz ordusunun işbirliği ile devrime karşı iç savaş başlatan Beyaz Rus güçleri tarafından kurşuna dizildi.
Daha sonra 26 Momiser Bakü’de yapılan anıt mezara gömüldü. 2009 Ocağında Azeri yönetimi bu anıtı ortadan kaldırdı. Komiserler Müslüman, Hıristiyan ve Musevi din adamlarının yaptığı seremoni ile Bakü Hövsan Mezarlığı’na yeniden gömüldüler.
Azerbaycan’ın iç bölünmeleri, darbeleri ve karşı darbeleri sırasına,/ ki bütün bunlarda Türkiye’den gelen Pantürkist ideolojilerin de rolü olmuştu/ Ermenistan ile patlak veren savaşı Azerbaycan yitirdi.
Arstagh/Nagorno-Karabagh’ı ziyaret ettiğimde, dağlık bölgeden düzlük alanda, panik içinde kaçan Azerilerin boş bıraktığı hüzünlü evleri görmüştüm. Ermenistan bu bölgeyi, Azerbaycan ile barış görüşmeleri sırasında pazarlık unsuru olarak elinde tutuyordu. Arstagh/Nagorno-Karabagh bağımsızlığını ilan etmişti. Ama Ermenistan dahil, onu resmen tanıyan hiçbir ülke çıkmadı.
Bugün Kıbrıs Türk Cumhuriyetini hiç olmazsa Türkiye tanıyor!
_____
(*) Bu konuda şu yazıma bakılabilir: https://artigercek.com/makale/hey-gidi-kizil-kurdistan-140936
