1917 Şubat devrimi patlak verdiği sırada Çarlık ordusu, Karadeniz’de Suşehri yakınlarına dayanmıştı. Daha aşağıda ise, Dersim yakınlarındaydılar. Trabzon, daha 1916 Nisan’ında düşmüştü. 

"Kurtarıcı" rolüne soyunan Rus Çarlığı, 1916 yılında, bir tehdit olarak gördüğü Ermeni gönüllü birliklerini dağıtmış ve İttihat Terakki cunta hükümetinin Ermenisizleştirdiği coğrafyaya, Don Kazaklarını yerleştirmeye başlamıştı.

Bu cephede bir zafer kazanılmadı. 1917 Devrimi sürecinde Rus çarlığı işgal birliklerini geri çekilmesi ile, kentler teker teker "kurtarılmış" oldu. 

1917 Devrimini fırsat bilen Alman militarizmi Moskova yakınlarına dayanınca, bir yandan da iç savaş patlak verince, Bolşevik hükümeti çok ağır koşullar içeren Brest-Litovsk Anlaşmasını 1918 Martında imzalama durumunda kaldı. Komşuda pişer, bize de düşer misali, İttihat Terakki Hükümeti de, Almanya’nın müttefiki olarak Kars, Ardahan ve Batum’u ilhak etti. Hatay referandumuna benzer bir yöntemle. Yani buralarda çatışmasız zahmetsiz ele geçti. Cuntanın hırsını artık müttefik Almanya bile dizginlemekte zorluk çekiyordu. 15 Eylül 1918’de, 26 Komiseri İngilizler tarafından Beyazlara teslim edilen Bakü Komünü, Enver Paşanın biraderi Nuri Kıllıgil ve amcası Halil Kut’un komutasındaki "Şark İslam Ordusu" tarafından ele geçiriyordu, "kahramanca".

Aynı Eylül’de İngilizler ise, Halep’i düşürüyor. "Yıldırım Orduları Komutanı" Mustafa Kemal, ünlü Baron Hotel ile vedalaşıyordu. Hicaz’ı tutuşturan Lawrence, 202 Nolu odaya yerleşiyordu.

1918 yılında patlak veren Alman Devrimi de, Alman Kayzerinin teslimine yol açınca, Brest Litovsk Anlaşması, 100'üncü yılı anılan Sevrei anlaşması gibi kadük oluyordu. İşleyen tek maddesi herhalde, Batum hariç, İttihat Hükümetine Çarlık toprakları bırakan maddesi oldu.

1990 yılında ilk basımı Belge Yayınları tarafından yapılan kitabın 2. Baskısı 2018 yılında Aras Yayınlarından çıktı.

Peki, iç savaş ve Brest Litovsk öncesi, çiçeği burnunda Bolşevik Hükümetin, Osmanlı topraklarında tehcire ve kıyıma uğrayan Ermeni halkına ilişkin kararı ne olmuştu. Buna ilişkin kararı tercüme ediyorum:

"Rus Halk Komiserleri Konseyi, Ermeni halkına, Rus İşçi ve Köylü Hükümetinin, Türkiye Ermenistan’ın işgal altındaki topraklarındaki Ermenilerin haklarını desteklediğini açıklar ve tam bağımsızlık da dahil kendi kaderini tayin özgürlüğünü ilan eder

Halk Komiserleri, bu hakkın tek gerçekleşme yolunun Ermeni halkı için kesinlikle gerekli olan bir referandumun ancak bir dizi önceden belirlenmiş koruyucu önlemlerle hayata geçirilebileceğini kabul eder.

Halk Komiserleri Konseyi, aşağıdaki koşulların gerçekleşmesi için kendi payına garanti verir:

Madde A. Rus birliklerinin Türkiye’den çekilmesi ve Türkiye Ermenilerinin kişisel ve maddi güvenliği koruyacak bir Ermeni ulusal milisinin derhal kurulması

Madde B. Farklı ülkelere dağılmış Ermeni mültecilerin Türkiye Ermenistan’ına engelsiz dönüşünün sağlanması.

Madde C. Türk makamları tarafından Türkiye sınırları içine zorla sürgün edilen Türkiye Ermenistan’ı Ermenilerinin engelsiz dönüşünün sağlanması. Halk Komiserleri Konseyi, Türk heyeti ile yapılacak görüşmelerde bu şart konusunda israr edecektir.  

Madde D. Türkiye Ermenistanın’da Geçici Hükümet Kurulması. Halk temsilcileri demokrasi ilkesi temelinde seçilecektir. Tüm Kafkasya için Olağanüstü Halk Komiseri olarak atanan Stepan Şaumyan, Türkiye Ermenistan’ı Ermenilerine B ve C maddelerinin yerine getirilmesinde ve aynı zamanda A maddesinde yer Rus birliklerinin geri çekilme tarih ve yollarının belirlenmesini sağlayacak olan Karma Komisyonun oluşturulmasında yardımcı olacaktır. 

Türkiye Ermenistanı’nın sınırları halkın, Müslümanlarla ve tartışılan komşu bölgelerinin diğer sakinleri birlikte demokratik biçimde seçilmiş temsilcileri ve Komiser Şaumyan tarafından belirlenecektir. 

29 Aralık 1917/11 Ocak 1918"

Not: Şaumyan görevini yerine getiremeden, 20 Eylül 1918’de İngilizler tarafından teslim edildiği Beyazlar tarafından kurşuna dizildi. Onun ve diğer 25 halk komiseri anısına Bakü’da yapılan anıt 2009 yılında Aliyev Jr. yönetimi tarafından yıkıldı. Dağlık Karabağ / Artsakh Cumhuriyeti başkenti, onun anısına Stepanakert adını taşıyor. Farklı siyasal partilerin temsil edildiği Bakü Komünü için bk: Gregor Suny,  Bakü Komünü/Rus Devriminde Milliyet ve Siyaset, Türkçesi: Kudret Emiroğlu, Belge Yayınları 1990.

*Yazı görseli: 26 Baku komiser anıtı, insanlığın bu kültür mirası, babası Haydar Aliyev SSCB Komünist Partisi Merkez komite üyesi Aliyev Jr. rejimi tarafından 2009 yılında yıkıldı.