İsrail ile Filistin arasında cumartesi günü itibariyle başlayan çatışmalar insani bir krize doğru evriliyor. Hamas militanlarının İsrail’e saldırısı sonrasında İsrail’in savaş ilanı ve peşi sıra Gazze’yi bombalaması sürüyor. Sivil kayıplar şimdiden binlerle ölçülüyor. Öte yandan İsrail ve beraber doğal gaz üretimi yaptıkları Amerikan enerji şirketi Chevron Tamar, doğal gaz sahasından gaz üretimini askıya aldıklarını açıkladı. İsrail-Filistin savaşı bölgenin enerji dinamiklerini ve küresel enerji piyasalarını nasıl etkiliyor? Bu yazıda bu soruya yanıt arayacağız.

TAMAR SAHASI’NDA ÜRETİM NEDEN ASKIYA ALINDI?

İsrail’in 2009’da keşfettiği Tamar doğal gaz sahası, yıllık 10,5 bcm gaz üretilen bir yer. Tamar’da üretimi üstlenen konsorsiyumda İsrail şirketlerini yanı sıra, ABD’den Chevron, Everest Infrastructures, Birleşik Arap Emirlikleri’nden Mubadala Yatırım ve ABD-İsrail şirketi Isramco Negev 2 yer alıyor. Burada üretilen gazın önemli bir kısmı İsrail iç pazarında kullanılıyor ve Ürdün’e satılıyor. Ancak cumartesi günü yapılan açıklamayla burada üretim askıya alındı.

Tamar’da üretimin askıya alınması kararında güvenlik riski etkili oldu. İsrail ve Cehvron’dan yapılan açıklamada Tamar’daki üretimin askıya alınmasının nedeni olarak devam eden çatışma ortamı gösterildi. Tamar üretim sahası, cumartesi günü Hamas’ın saldırı düzenlendiği Aşdod’a yaklaşık 25 km uzaklıkta. Dahası saha, Gazze’den atılabilecek bir füzenin de menziline girebilecek uzaklıkta bulunuyor. İsrail ve Chevron bu riski gözeterek şimdilik üretimi askıya aldı. Peki bu ne anlama geliyor?

KÜRESEL LNG TALEBİ VE DOĞAL GAZ FİYATLARI

Küresel piyasalarda petrol fiyatlarının tayini 1982’de başlarken doğal gazınki daha geç tarihlere uzanıyor. Doğal gazın uzun yıllar borular üzerinden taşınması ve sıvılaştırılmış gazın (LNG) yaygınlığının olmayışı fiyatları petrole entegre hale getirmişti. Ancak gelişen teknoloji, boru hatlarına göre bağımlılık ve ekonomik masrafın az olması nedeniyle Türkiye dahil dünyadaki pek çok ülke enerji güvenliği açısından yüzünü LNG’ye dönüyor. Bugün denize kıyısı ve imkanı olan her ülke LNG’yi enerji güvenliğinin sac ayaklarından biri olarak görüyor.

Uluslararası Gaz Birliği’nin 2023 Dünya LNG Raporu’na göre küresel sıvılaştırma kapasitesi bir önceki yıla göre yüzde 4,3 oranında arttı. Benzer biçimde özellikle Avrupa’dan gelen oranlarla regasification/regazifikazyon (sıvılaştırılmış gazın yeniden gaza dönüştürülmesi) oranlarında ciddi artış yaşandı. Ukrayna savaşıyla beraber, Rusya gazına olan talebin LNG’ye yönelmesiyle LNG talebi Asya’da gerilerken Avrupa’da artış gösterdi.

Küresel piyasaların gittikçe LNG’ye entegre olması, bölgesel gelişme ve jeopolitik değişimlerden piyasaların doğrudan etkilenmesini hızlandırıyor. Örneğin birkaç hafta önce Avustralya’da LNG üretim sahasında başlayan grev Avrupa’da doğal gaz fiyatlarının yüzde 15’ten fazla artmasına neden olmuştu. Peki benzer bir durum Tamar sahası nedeniyle yaşanır mı?

TAMAR’IN KAPANMASI MISIR’IN İHRACATINI ETKİLER Mİ?

İlk olarak duruma bakıldığında kapanan saha İsrail’e ait. İsrail’in yıllık gaz üretimi 21,9 bcm civarında bunun 10,5 bcm’i Tamar’dan geliyor. İsrail toplamda yıllık 9,2 bcm gazı iki ülkeye satıyor: Ürdün ve Mısır. Yani İsrail’in Avrupa’ya gaz satışı yok. İsrail, Avrupa’ya gaz ihracı için daha önce East-Med Hattı üstünden Güney Kıbrıs ile anlaşsa da ABD desteğini çekmesiyle anlaşma iptal olmuştu. Mısır üzerinden, Türkiye üzerinden ihraç seçenekleriyse İsrail’in masasında.

Resme bu haliyle bakıldığında İsrail’in sahayı kapatması, Avrupa’ya gaz satışı olmadığı için piyasası etkilemeyecek görüntüsüne neden oluyor. Ancak resim bundan daha karmaşık. İsrail Mısır’a gaz ihraç ediyor. Mısır’ın İsrail’den gaz ithalatı 2020’de Leviathan sahasından gaz alınmasıyla başladı. Mısır bu gazın önemli bir kısmını ihraç etmek için kullanıyor. The Joint Organizations Data Initiative göre Mısır geçtiğimiz yıl İsrail’den bir önceki yıla göre yüzde 48,5’lik artışla 6,27 bcm gaz aldı.

Mısır’ın ihracat verilerine bakıldığında 2022’de bir önceki yıla göre yüzde 14’lük bir attırtışla 8 milyon ton (10,4 bcm) sattığı görülüyor. Bu gazın yüzde 90’ının, yani 7,2 milyon tonun, (9,3 bcm), adresi Avrupa’ydı.

Bu gaz Tamar sahasından gelmiyordu. Ancak İsrail Tamar sahasında üretimi artırmayı planlıyor. Üretim artışı paralelinde de Mısır’a buradan da gaz satmak istiyor. Bu konuda iki ülke ağustosta bir araya gelmişti. Tamar sahasından gelen gazın bir kısmı İsrail’in iç talebi bir kısmı da Ürdün’e veriliyor. Hali hazırda bu sahanın kapatılması Leviathan sahasından gelen gazın bir kısmının Tamar’ın açığını kapatmak için İsrail ve Ürdün’e aktarılmasını gerektiriyor. Buysa Mısır’ın ithal edeceği gaz miktarında geçici bir düşüşe neden olabilir. Bu düşüş piyasalarda endişenin temel nedeni. Nitekim pazartesi itibariyle Avrupa’da doğal gaz fiyatlarında yukarı yönlü bir hareketlenme var.

Avrupa’nın yanı sıra son yıllarda LNG alımını artıran Türkiye bu durumda nasıl etkilenir, bu soruya yanıt arayalım.

TAMAR’IN KAPATILMASI TÜRKİYE’DE GAZ FİYATINI ARTIRIR MI?

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu 2022 Gaz Raporu’na göre Türkiye geçtiğimiz yıl 54,5 bcm gaz ithal etti. Bu gazın yüzde 39,47’si Rusya’dan geldi, onu yüzde 17,21 ile İran, yüzde 15,93 ile Azerbaycan takip etti. İlk üçte yer alan ülkelerden gelen gaz boru hatlarıyla Türkiye’ye ulaştı. Boru hatlarıyla gaz ithalatı toplam ithalatın yüzde 72,25’ini oluştururken LNG’nin (spot ve uzun vadeli kontratlar) payı yüzde 27,75’ini oluşturdu. Genel resim içinde Mısır’ın payına bakacak olursak, geçtiğimiz yıl Mısır Türkiye’ye 2,2 milyon ton (2,86 bcm) gaz sağladı. Spot piyasa üzerinden (anlık fiyatlarla denebilir) alınan bu gaz genel resim içinde büyük bir orana denk gelmiyor.

Türkiye Mısır yerine ABD, Nijerya gibi ülkelerden bu açığı kapatabilir. Ancak yukarıda da değinildiği gibi küresel olarak LNG piyasası entegre, Mısır’ın tedarik sıkıntısı, ABD’nin Avrupa’ya gaz aktarımında artışa neden olabilir, genel olarak fiyatlarda meydana gelecek artış spot fiyatlarında yükselişi tetikleyebilir. Bu da Türkiye’nin de daha pahalıya gaz almasıyla sonuçlanabilir.

Sonuç olarak küresel enerji piyasaları entegre biçimde çalışıyor. Bir bölgede tedarik kaynaklı sıkıntı domino etkisiyle neredeyse her bölgeyi etkileyebiliyor. Tamar’ın kapatılmasının etkisiyse kapalı kalacağı süreye ve yaratılabilecek alternatiflere bağlı. Şimdilik görünen Avrupa ve Türkiye için spot piyasada gaz almak cuma gününe göre daha pahalı.

Mühdan Sağlam: Doktorasını Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı’nda “Rusya Federasyonu’nun ve Rus Dış Politikasının Dönüşümünde Enerjinin Rolü” başlıklı teziyle 2021’de tamamladı. 2014-2017 arasında AA Energy Terminal’de enerji analistliği yaptı. 2018-2021 arasında Gazete Duvar’da dış politika/ekonomi, enerji analisti ve köşe yazarı olarak çalıştı. Enerji şirketleri devlet ilişkisi, Rusya enerji politikası, enerji ekonomi politiği, ekonomi politik temel ilgi alanıdır. Bu alanda pek çok makalesi, uluslararası yayını vardır. 7 Şubat 2017’de çıkan 286 KHK ile Barış için Akademisyenler: Bu Suça Ortak Olmayacağız isimli bildiriyi imzaladığı için üniversitedeki görevinden ihraç edilmiştir. Gazprom Rusya’sı: Rusya’da Devletin Dönüşümü isimli kitabın yazarıdır.