Türkiye, haftalardır baca filtresiz faaliyetlerine Haziran 2022’ye kadar devam edecek kömürlü termik santraller meselesini tartıştıktan ve Madde 50 yasalaştıktan sonra ilginçtir, Cumhurbaşkanı Erdoğan tam da COP25 iklim zirvesinin Madrid’de başladığı gün veto hakkını ilk kez bu madde için kullanarak hatırı sayılır bir kitleye ters köşe yaptı. 

Kömürlü termik santrallerin ekonomik, ekolojik ve toplumsal anlamda yarattığı zararlar, filtre takılarak çözülecek bir mesele değildir, bundan sonra önümüzdeki dönemde filtre takıldı takılmadı, denetim yapıldı yapılmadı, ceza kesildi kesilmedi üzerinden yapılacak tartışmaların hiçbir kıymeti olmadığı şerhini koyarak devam edelim. 

Çevre ve Şehircilik Bakanı Murat Kurum, termik santrallerle ilgili, "Ekiplerimiz bu ay içinde 13 termik santralimizin ayrı ayrı incelemesini yapacak, son durumlarını tespit edecekler. 1 Ocak itibariyle süreci başlatacak, mevzuata aykırı ne kadar tesis varsa kapatma dahil tüm cezai işlemleri yapacağız" diyor, elbette biz de takipçisi olacağız. 

Türkiye içinde bulunduğu kömür sarmalının karanlığından henüz kurtulamazken ve üstelik kömürle ilgili herhangi bir azaltım ve çıkış politikası bulunmazken, hemen yanı başımızdaki Avrupa’da neler olup bitiyor ona bakalım.

Carbon Tracker tarafından Ekim 2019 tarihinde yayınlanan "Apocoalypse Now" başlıklı raporda, Avrupa Birliği içindeki kömür ve linyitle çalışan termik santrallerin çoğunun finansal olarak verimli olmadığı ve 2019 yılında 6,57 milyar euro zarar edebilecekleri açıklanmıştı. 

Carbon Tracker’ın yaptığı hesaplamalara göre, toplam linyit üretiminin yüzde 84’ü ile taş kömürü üretiminin yüzde 76’sı kâr etmiyor. 2019 sonunda linyit sektörü 3,54 milyar euro ve taş kömürü sektörü ise 3,03 milyar euro zararla karşı karşıya. 

AB genelindeki kömürlü termik santrallerin yüzde 79’u zarar ederek faaliyetlerini sürdürüyor. 

Daha akılda kalıcı biçimde söyleyecek olursak, Avrupa Birliği sınırları içinde faaliyet gösteren her beş kömürlü termik santralden dördü kâr getirmiyor. 

Rapor, çok net biçimde yüksek teşvikler olmadan, sanayinin, maliyeti giderek düşen rüzgâr ve güneş enerjisi ile geçici olarak ucuzlayan doğal gaz gücünün yarattığı uzun süreli rekabete dayanamayacağını ortaya koyuyor. Hem yatırımcıları ve politika yapıcıları, kömür kullanımının 2030 yılına kadar tamamen durdurulmasına yönelik hazırlık yapmaları konusunda uyarıyor. 

(Carbon Tracker’ın Apocoalypse Now başlıklı çalışmasına buradan bakılabilir)

Bu kadar büyük çapta bir zarar, ne şirketler, ne şirketleri fonlayan bankalar, ne de bu şirketlere çeşitli teşvikler sunan devletler için sürdürülebilir bir durum değil. 

Maalesef, özellikle Aralık 2015’te Paris İklim Anlaşması’nın onaylanmasının ardından dünya genelinde kömürün finansmanına milyarlarca dolar aktarılsa da, kömürün finansmanına sınır getiren ya da mevcut kararlarını güncelleyen finansal kuruluşlar da var. 

BankTrack tarafından yapılan izleme çalışmalarının ardından Ekim 2019 itibariyle küresel çapta 45 banka kömürle ilgili kararlarını değiştirdi. 

22 banka dünya çapında yeni kömür madenlerine doğrudan finansman sağlamayı bıraktı, 26 banka dünya çapında yeni kömürlü termik santrallere doğrudan finansman sağlamayı bıraktı. 20 banka kömür maden şirketlerine dolaylı finansmana sınır getirdi. 13 banka, kömür şirketlerine dolaylı finansmana sınır getirdi. Altı banka kömürlü termik santral yapımıyla ilgili şirketlere dolaylı finansmana sınır getirdi ve dört banka kömür varlığının alım ve satışına ya sınır getirdi ya da son verdi. 

(BankTrack tarafından hazırlanan "Coal Banks policies" adlı çalışmanın detaylarına buradan bakılabilir)

Kömürden çıkış konusunda çalışan sivil toplum kuruluşlarının oluşturduğu ortak bir platform olan Europe Beyond Coal’un sitesinde Avrupa Birliği ülkelerinin mevcut kömürden çıkış stratejilerine dair güncel veriler bulunuyor. Avrupa’da pek çok hükümet kömürden çıkma konusunda niyet beyanında bulundu.

2030 veya daha önce önce kömürden çıkacağını açıklayan ülkelerde toplam 72,8 GW kömürlü termik santral kapasitesi var. Bu Avrupa’nın işletmedeki mevcut kömür kapasitesinin yüzde 40’ına ve Avrupa Birliği’nin ise yüzde 48’ine denk geliyor. 

Bu kömürlü termik santrallerin bir kısmının emeklilik tarihi duyuruldu, ancak çoğu santral için kapanış tarihlerinin kararı halen bekleniyor. 

Avrupa’da 41 belediye başkanı geçtiğimiz günlerde, kömür bölgelerinde adil dönüşüm için daha fazla AB desteği talep eden bir çağrıda bulundu. Avrupa Komisyonu’nun yeni Başkanı Ursula von der Leyen, kömüre bağımlı bölgeler için Adil Dönüşüm Fonu oluşturulması önerisinde bulundu. 2038 yılına kadar kömürden çıkmayı planlayan Almanya, önümüzdeki 20 yılda bu durumdan etkilenen bölgelerin yeniden yapılandırılması için 40 milyar euro bütçe ayırmayı taahhüt etti.

Gelelim bazı ülkelerin mevcut durumuna ve kömürden çıkış planlarına….

ALMANYA - Yeterince iddialı olmasa da, 2038’e kadar kömürde çıkış benimsendi

46,5 GW’lık kömür kapasitesiyle Almanya çok fazla kömür tüketiyor. Ülke kömür yakmanın önüne zamanında geçemediği için büyük ihtimalle 2020 iklim hedefini tutturamayacak. Şubat 2019’da 2030 iklim hedeflerine ulaşabilmek için içinde kömürden çıkış tarihinin de bulunduğu önlem önerileri geliştirmek üzere çeşitli paydaşların yer aldığı hükümet komisyonu kuruldu. Komisyonun final raporu, 2038’e kadar kömürden çıkışı, 12,5 GW kömür kapasitesinin 2022'ye kadar kapanmasını 2023, 2026, 2029 ve 2032 yıllarında ara değerlendirmelerin yapılmasını ve kömürden çıkışın 2035’e çekilmesi opsiyonun değerlendirilmesini önerdi. Önerilen 2038 tarihi Paris İklim Anlaşması hedefleri ile uyumlu olmadığı için sivil toplum kuruluşları kömürden çıkış için 2030’a kadar bir tarih belirlenmesi için çalışmalarına devam ediyor.

Ekim 2017’de Berlin, kömürden çıkış yasası kabul eden ilk eyalet oldu, 2030’a kadar bölgesinde ısınmada ve elektrik üretiminde kömür kullanımının son bulacağını açıkladı. Temmuz 2019’da yurttaşların "Tschüss Kohle" girişimi sonrası Hamburg Kent Meclisi de benzer bir yasayla kullanım azaltımına başlamak üzere kömürden çıkış için 2030 yılını kabul etti. Brandenburg eyaleti, eyalette hiçbir yeni maden sahası veya genişletme için izin verilmeyeceğini açıkladı.

ROMANYA - Mahkeme linyit maden sahasının genişleme talebini reddetti

Romanya’da mahkeme Bankwatch Romanya lehine karar vererek Complexul Energetic Ontenia şirketinin Rosia linyit maden sahasını 280 hektar genişletme talebini reddetti. Maden halihazırda 1,400 hektarlık bir alanı kaplıyor. Bankwatch,  2017’de önerilen genişlemeye karşı açtığı davada, şirketin maden genişlemesinin bölgedeki diğer yedi madenle birlikte kümülatif etki değerlendirme çalışmasının şirket tarafından doğru yapılmadığını iddia etmişti. Bankwatch, bu genişleme için yerel halkın katılımının uygun bir şekilde sağlanamadığını da iddia etmişti.

İSPANYA - Elektrik şirketi Endesa tüm kömür filosunu kapatacağını açıkladı

Henüz kömürden çıkışla ilgili resmi bir açıklaması olmayan İspanya’nın elektrik şirketi Endesa, 2020’ye kadar İspanya’daki kurulu kömür gücünün yüzde 83’üne denk gelen kömürlü termik santrallerini emekliye ayıracağını duyurdu. Bu santraller arasında 1,400 MW’lık As Pontes ve 1,100 MW’lık Litoral de Almeria santralleri de bulunuyor. Şirket kararının arkasında fiyatlardaki uluslararası değişimlere ve AB Emisyon Ticareti Sistemi’ne bağlı olarak piyasa koşullarındaki değişimin etkili olduğunu açıkladı. Endesa’nın kömürden elektrik üretimi geçen yıl mayıs-ağustos aylarında 7.0 TWh iken bu yıl aynı dönemde 0.7 TWh’a düştü.

YUNANİSTAN - Linyit santrallerinin ÇED’lerinin yenilenmesi reddedildi

BM Genel Sekreteri Antonio Guterres’in ev sahipliğinde Eylül 2019’da gerçekleşen Birleşmiş Milletler İklim Eylem Zirvesi’nin en sürpriz duyurularından birini hiç şüphesiz Yunanistan yaptı. Yunanistan Başbakanı Kyriakos Mitsotakis, 2028 itibariyle ülkedeki tüm linyit kömürlü santralleri kapatacağını açıkladı. Ülkedeki mevcut toplam kurulu gücün yaklaşık dörtte birini linyitle çalışan santralleri oluşturuyor. 

Ayrıca, Yunanistan Yüksek İdare Mahkemesi Megalopoli A ve Megalopoli B santrallerinin Çevre ve Enerji Bakanlığı tarafından ÇED’e tabi olmadan kabul edilen uzatma izinlerini iptal etti. İptal edilen izinler santrallerin AB mevzuatında izin verilen sülfürdioksit ve nitrojenoksit değerlerin üstünde emisyon salmalarına izin veriyordu. WWF Yunanistan, Greenpeace Yunanistan ve Clientearth tarafından ortak açılan dava sonucu bu durum geçtiğimiz aylarda netleşti.

İNGİLTERE - Kömürden çıkışı hızlandırıyor

Aralık 2015’te onaylanan Paris İklim Anlaşması öncesi yaptığı açıklamayla İngiltere, tüm dünyada kömürden çıkış politikalarını açıklayan ilk ülke konumunda bulunuyor. Niyetini Ocak 2018’de tekrar gündeme getirerek teyit eden İngiltere’nin henüz bu kararı mevzuata aktarma çalışmaları devam ediyor. Ekim 2025 tarihi itibariyle kömürlü termik santrallere emisyon limiti konması tartışılıyor. 30 GW büyüklüğündeki kömür filosu 2010 yılına kadar yarılanırken, kömürün enerji üretimindeki payı 2012 yılında yüzde 40’ken bu pay sadece dört yıl içinde yüzde 9’a geriledi. 

2,000 MW kapasiteli Cottam santralinin kapanmasıyla bir zamanların kömür bağımlısı İngiltere’nin sadece altı kömürlü termik santrali kalıyor. 2020’de kapanması planlanan santrallerle İngiltere deneyimi, doğru politikalarla her ülkenin kömür bağımlılığından kurtulabileceğini gösteriyor. 

FRANSA - 2022 yılına kadar kömürden çıkış niyeti var

Bir önceki hükümet döneminde Fransa, 2023 yılına kadar kömürden çıkmayı taahhüt etmişti, ancak henüz bu yönde bir politika geliştirilmedi. Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron da bu taahhüdü yenileyerek kömürden çıkış tarihini 2022 yılına çekti. Gerçekleşmesi için politika geliştirilmesi bekleniyor.

PORTEKİZ - 2023 yılına kadar kömürden çıkış niyeti var

Portekiz’in ülkedeki tüm termik santrallerin 2030’dan önce kömür yakmayı bırakacağı açıklamasından tam üç yıl sonra, Portekiz’in tekrar seçilen Başbakanı António Costa, Ekim 2019’da görev kabul konuşmasında ülkedeki son kömürlü termik santralin 2023 yılında kapanacağını duyurarak, ülkenin kömürden çıkış tarihini yedi yıl öne çekmiş oldu. Portekiz çevre örgütleri uzun süredir ülkede tüm kömürlü termik santrallerin 2023 yılına kadar kapanmasının mümkün olduğunun altını çiziyordu. Portekiz’deki santrallerden Sines, AB içindeki iklime en fazla zarar veren kömürlü termik santrallerinden biri olarak sayılıyor. 

SLOVAKYA - 2023 yılına kadar kömürden çıkış niyeti var

Haziran 2019’da yaptıkları ortak açıklamada, Cumhurbaşkanı Zuzana Caputova ve Başbakan Peter Pellegrini, ülkenin elektrik üretiminde kömür yakmayı 2023 yılının sonuna kadar bırakacağını belirtti. Bu açıklamayı takiben Slovakya, Powering Past Coal Alliance’a katıldı. 2018’de dönemin Ekonomi Bakanı Peter Ziga, Novaky kömürlü termik santraline tedarik sağlayan madenlerin teşviklerini 2023 yılına kadar kademeli olarak azaltarak durduracaklarını açıklamıştı. Bu santralin bulunduğu bölge AB’nin Dönüşüm Platformu’ndaki öncelikli kömür bölgelerinden biri. Hükümetin şimdi bölgenin dönüşüm planının güncelleyerek kabul etmesi gerekiyor. Dönüşüm planının mevcut son versiyonu Slovakya’da kömür madenciliği için bir son tarih içeriyor. Ülkenin aynı zamanda duyurduğu tarihi Ulusal Enerji ve İklim Planı’na (NECP) dahil etmesi ve bölgelerde adil geçişi garanti altına alması gerekiyor.

İTALYA - 2025 yılına kadar kömürden çıkış niyeti var

Ekim 2017 tarihinde İtalyan Hükümeti, Ulusal Enerji Stratejisi’nin bir parçası olarak 2025 yılına kadar kömürden çıkacağını açıkladı. Bir ay sonra imzalanan stratejinin yasal olarak bağlayıcılığı bulunmuyor. İtalya’nın bu kararı idari önlemlerle uygulaması gerekiyor. 2019 yılındaki BM İklim Eylem Zirvesi’nde İtalya Başbakanı Giuseppe Conte, bu tarihi teyit etti.

İRLANDA - 2025 yılına kadar kömürden çıkış niyeti var

Mart 2018’de İrlanda Powering Past Coal Alliance’a katıldığını ve 2025 yılına kadar elektrik üretiminde kömür kullanımını durduracağını açıkladı. Eylülde gerçekleşen BM İklim Eylem Zirvesi’nde İrlanda Başbakanı Leo Varadkar da, bu tarihi teyit etti.

2018 sonbaharında mesken ısıtması için kömür yasağı başladı. Bu yasağın 2019 yılı sonundan itibaren tamamen uygulamaya konması bekleniyor. Temmuz 2018’de İrlanda Meclisi ülkenin kömür, petrol ve gaz şirketlerindeki tüm hisselerinin satılması için bir kanun geçirdi. İrlanda böylece tüm fosil yakıtlardan yatırımını çeken ilk ülke oldu.

MACARİSTAN - 2030 yılına kadar kömürden çıkı niyeti var

Macaristan’ın kalan tek linyit termik santrali (Matra 884 MW) aynı zamanda ülkenin en büyük karbon emisyonu kaynağı. Eylül 2019’da New York’ta gerçekleşen BM İklim Eylem Zirvesi’nde konuşma yapan Macaristan Cumhurbaşkanı János Áder, ülkenin elektrik üretiminde 2030 yılına kadar kömür kullanımını durduracağını açıkladı. Macaristan’da çevre örgütleri Matra’nın 2025 yılına kadar kapanması ve yerine nükleer santral yapılmaması için çalışmalarını sürdürüyor.

POLONYA - Kömür ve linyit madenciliğine dair özel kanunun önüne geçildi

Kömüre en bağımlı ekonomilerin başında gelen ülkelerden Polonya’da yeni maden sahaları ve mevcut sahaların genişletilmesi aşamasında yerel halkın katılımını engellemeye yönelik yasa tasarısı gelen baskılar nedeniyle geri çekildi. Yerel halk komisyon görüşmeleri öncesi toplanarak tasarıyı protesto etti. Böyle bir kararın adaletsiz ve AB yasalarıyla uyumsuz olduğu dile getirilerek engellenen tasarının bir daha gündeme gelmemesi talep edildi. Ülkedeki yaşlanan kömürlü termik santraller hava kirliliği açısından büyük bir tehlike oluşturuyor. Beş yeni ünitenin inşaatı sürüyor. Polonya maden sektörü ciddi ekonomik baskı altında. Hükümet kömür desteklerken piyasalar başka alanlara kayıyor. Polonya’da bazı muhalefet partileri kömürden kurtulmak için 2035-2040 yıllarına atıfta bulunuyor. AB’nin 2030 iklim hedefleri ve enerji piyasaları bu dönüşümü hızlandırabilir.