Rusya ile Avrupa Birliği (AB) arasındaki gaz ilişkilerinin tarihi 1970’lere uzanıyor olsa da Ukrayna Savaşı’yla beraber bu ilişki Soğuk Savaş dönemini aratırcasına kırılmaya başladı. AB Rusya’ya olan enerji bağımlığını boyutunu bu savaşla fark ederken Rusya özellikle gazda Avrupa pazarına derinden bağlı olduğunu gördü. Savaş ve onu izleyen yaptırımlar Brüksel’in Rusya'sız bir gaz piyasası oluşturma çabasını hızlandırdı.

Buna karşın Rusya farklı pazarlara özellikle Asya Pasifik’e açılma hesaplarına girişti. Boru hatları her iki tarafı birbirine bağlayan gaz köprüsü işlevi görürken, savaşla beraber boru hatlarının yerini LNG gemileri aldı. Avrupa ile Rusya arasındaki gaz ilişkilerinde son durum ne? Bu yazıda bu soruya yanıt arayacağız.

RUSYA’NIN AVRUPA’YA LNG İHRACATI REKOR KIRDI

“Avrupa'nın Rusya'dan sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ithalatının 2023 yılında da artmaya devam etmesi bekleniyor.” Bu cümle Rusya ile AB arasındaki enerji analizlerin neredeyse tamamında yer alıyor, buna neden olan LNG cephesinden gelen veriler. AB, 2022 yılında Rusya'dan 22 milyar metreküp (bcm) LNG ithal ederek bir önceki yıla kıyasla yüzde 38'lik bir artış kaydetti. Bu ithalat Rusya'nın günlük gelirinin 10 milyon dolarını oluşturuyor. Avrupa açısından LNG ile bağlantılı kârlar, Rusya'nın Ukrayna'ya savaşının en önemli destekçilerinden sayılıyor.

Rusya’dan gelen LNG'nin en büyük ithalatçısı İspanya. İspanya’nın Nisan 2023'te 6,513 GWh ya da toplam ithalatın yüzde 17,4'ünü Rusya’dan gelen LNG oluşturdu. Onu Fransa, Belçika ve Hollanda takip ediyor. Bu ülkelerin Rusya’dan aldığı LNG geçen yıl yüzde 50 elden fazla arttı.

AB, Rusya’dan gaz alımını 2027’de tamamen sonlandırmayı planlıyor. Bir başka anlatımla Rusya’dan AB’ye gaz akmaya devam ediyor. Statista verilerine göre Avrupa’nın Rusya’dan gaz alımı bir önceki yıla göre ciddi oranda düşse de devam ediyor. Örneğin Mayıs 2021’de AB, Rusya’dan aylık 7,9 bcm gaz alırken bu geçen yıl (Mayıs 2022) 7,4 bcme geriledi. 2023’teyse verilerdeki düşüş daha dikkat çekici, Ocak 2023’ten Haziran 2023’e kadar olan dönemde Avrupa Rusya’dan aylık ortalama 2,5 bcmlik gaz alımı yaptı. Henüz resmi haziran, temmuz ve ağustos verileri gelmedi, ancak AB’de gaz depolarının yüzde 90 düzeyinde dolduğu biliniyor.

AVRUPA VE RUSYA’NIN GAZ TİCARETİ

Ukrayna savaşı Rusya’nın üretim ve ihracat verilerinde oynaklıklara neden oldu. Rusya Başbakan Yardımcısı Aleksandır Novak daha önce yaptığı açıklamada Rusya’nın gaz ihracatının 2022’de yüzde 25 oranında düşerek 184 bcm’e gerilediğini ifade etmişti. Benzer biçimde Rusya’nın aynı yıl gaz üretimi de önceki yıla göre yüzde 11,7 azalarak 673 bcm’e düştü. Ancak Avrupa hala Rusya’nın en fazla gaz ihracat ettiği adreslerin başında geliyor. Onu Türkiye, Çin, Japonya, Hindistan gibi ülkeler izliyor.

Öte yandan Avrupa pazarı açısından gaz ithalatında farklı kırılmaların yaşandığı bir dönem oldu. ABD 2021’de olduğu gibi 2022’de de Avrupa LNG piyasasının dominant aktörü oldu. AB geçtiğimiz yıl ABD’den 56 bcm gaz aldı. ABD Enerji Bilgi Ajansı’na göre ABD’nin 2022’de ihraç ettiği LNG’nin yüzde 64’ü Avrupa’ya (AB+ İngiltere) gitti. ABD’nin aynı dönemde Çin’e olan ihracatı bir önceki yıla göre yüzde 78 azalırken burada oluşan boşluk Rusya tarafından kapatıldı.

Boru hatları açısından Avrupa’nın en fazla gaz aldığı adres Norveç oldu. Norveç geçtiğimiz yıl Avrupa’ya 120 bcm dolayında gazı boru hatlarıyla iletti. Almanya, İngiltere Fransa ve Belçika Norveç gazının başlıca istikameti oldu. Norveç’i, yüzde 25 payla ABD, Katar ve Nijerya takip etti. Dikkat çekici olan Rusya’nın hala denklemde olmasıydı. Rusya geçtiğimiz yıl LNG ve boru hatları üzerinden Avrupa’ya giden gazın yüzde 24’ünü sağladı.

AVRUPA RUSYA’YI ÇIKARMAYA RUSYA ALTERNATİF YARATMAYA ÇALIŞIYOR

Avrupa ile Rusya arasında 50 yıldan fazla bir zamana yayılan gaz alışverişi Ukrayna Savaşı’yla beraber Rusya’nın olmadığı bir Avrupa gaz pazarı yaratma çabasına kapı araladı. AB, Ukrayna işgalinin ardından Rusya’dan gaz alımını 2027’de tamamen sonlandırmak için çaba sarf ediyor. Benzer biçimde Rusya kendi gazına alternatif olacak adres arayışında ve var olan alıcılarla da bağını güçlendirme gayretinde.

Boru hatlarından alımlar ciddi anlamda düşmesine karşın LNG’deki tırmanma AB otoritelerini rahatsız ediyor. Bu açıdan özellikle İspanya ve Belçika alımları nedeniyle hedefte. Ancak Avrupa genelinde Rusya gazına karşı, özellikle LNG alımına dönük bir kısıtlama bulunmuyor. Kısıtlama gelmemesinin nedenlerinden başında olası bir gaz darboğazında fiyatların yeniden tırmanması ve bunun yaratacağı ekonomik fatura kaygısı baskın. Bu nedenle Brüksel petrol ve kömürün aksine gaz alımına kısıtlar içeren toplu bir karar almadı. Ancak bazı ülkeler bireysel olarak kısıtlamaya gidiyor. Hollanda ve Almanya Rusya gazını resimden çıkarma konusunda hızla ilerlerken, Litvanya Rusya’dan LNG alımını yasakladı. Benzer biçimde AB içinde olmasa da İngiltere de Rusya’dan LNG alımına 1 Ocak 2023 itibariyle yasaklama getirdi.

Suçlamaların odağında yer alan İspanya, resmi bir yaptırım kararı olmadığı için adım atamayacağını, dahası bunun rekabet kurallarını ihlal etmek anlamına geleceğin ifade ediyor. Madrid, alternatif üretilmediği takdirde gaz alımını sürdürmek sorunda olduğunu aksi takdirde gazsız kalmakla yüksek enerji faturası gibi iki kötü seçenek arasında kalacağından endişeli. Benzer endişeler alım yapan diğer ülkeler içinde geçerli. Buna karşın ABD hem pazar payını artırmak hem de Rusya’yı Avrupa pazarından çıkarmak için bazı Avrupa ülkelerine, özellikle Rusya’dan ciddi alımlar yapan ülkelere teklifler sunuyor ve onları yakın markaja alıyor.

Rusya ise alternatif pazarlar ararken Avrupa pazarına tamamen sırtını dönmüş değil. Rusya açısından Gazprom’un Avrupa’daki gücü gerilerken, LNG’de lider olan Novatek yükselişe geçti. Geçtiğimiz yıl Rusya ürettiği 45 bcmlik LNG’nin 19,2 bcm’ni (yüzde 42) AB’ye ihraç etti. Ancak AB’den alıcılara gelen uyarılarla bu yıl bu sahada gerileme olabilir. Dahası ABD burada hem ekonomik hem de jeopolitik olarak ana tedarikçi olarak elini güçlendiriyor. Rusya’nın buradaki resimden çıkması ABD’nin Ukrayna Savaşı öncesinde de uzun vadeli hedefiydi. İşte bu noktada Rusya, en azından bir süre daha Avrupa pazarında kalmak istiyor. Rusya da ABD gibi yalnızca ekonomik değil, siyasi stratejisi nedeniyle de Avrupa’yı tamamen yok sayamıyor.

Moskova’nın Avrupa pazarı için üretmeyi düşündüğü çözümlerden biri de Türkiye ile olan iyi ilişkilerini kullanarak Türkiye’de bir gaz hubı kurup; bu gazı Avrupa’ya satmak. Türkiye Rusya açısından cazip bir adres, zira Avrupa’nın aksine Rusya ile Türkiye enerji ilişkileri Ukrayna savaşından zarar görmedi hatta daha da gelişti. Gaz alanında radikal bir değişim gözlenmese de (göreli olarak Rusya’nın payında gerileme oldu), petrolde Rusya Türkiye’nin bir numaralı ithalat adresi oldu. Türkiye’nin ithal ettiği petrolde Rusya 2021’de yüzde 29’luk bir paya sahipken bu 2022’de yüzde 40’ın üzerine çıktı. Üstelik artış sürüyor. Benzer biçimde kömür alımında da Rusya Türkiye için önemli bir ithalat adresi. İşte bu noktada Rusya, hem iyi enerji ilişkilerinin olduğu hem NATO üyesi hem de AB aday ülkesi Türkiye’de bir doğal gaz hubı kurmayı önerdi. Peki Rusya’nın bu önerisi gerçekçi mi, önümüzdeki hafta bu hub görüşmelerine bakacağız.

Mühdan Sağlam: Doktorasını Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı’nda “Rusya Federasyonu’nun ve Rus Dış Politikasının Dönüşümünde Enerjinin Rolü” başlıklı teziyle 2021’de tamamladı. 2014-2017 arasında AA Energy Terminal’de enerji analistliği yaptı. 2018-2021 arasında Gazete Duvar’da dış politika/ekonomi, enerji analisti ve köşe yazarı olarak çalıştı. Enerji şirketleri devlet ilişkisi, Rusya enerji politikası, enerji ekonomi politiği, ekonomi politik temel ilgi alanıdır. Bu alanda pek çok makalesi, uluslararası yayını vardır. 7 Şubat 2017’de çıkan 286 KHK ile Barış için Akademisyenler: Bu Suça Ortak Olmayacağız isimli bildiriyi imzaladığı için üniversitedeki görevinden ihraç edilmiştir. Gazprom Rusya’sı: Rusya’da Devletin Dönüşümü isimli kitabın yazarıdır.