“Ortaklaşmacı demokrasi” örnekleri: Fransa-Yeni Kaledonya özerk bölgesi

Yeni Kaledonya, Pasifik'in Melanezya bölgesinde Fransız denizaşırı ekosisteminde yer almakta. Turizmin yanı sıra, nikel madenciliği de adadaki en önemli ekonomik faaliyet. Yerli Kanak halkı, 268.000 kişilik toplam nüfusun yalnızca %40'ını temsil ediyor. Diğer büyük gruplar arasında Avrupa, Wallis ve Futuna, Fransız Polinezyası ve Güneydoğu Asya'dan gelenler yer alıyor.

Yeni Kaledonya, Fransız Anayasası’nın 76. ve 77. maddeleri uyarınca kendine özgü bir topluluk. (collectivite sui generis ) 1985’te denizaşırı bölge statüsünü elde ettikten sonra, Jean Marie Tjibaou önderliğinde Kanak Sosyalistlerinin Ulusal Kurtuluş Cephesi ( FLNKS) bağımsız Kanak devleti için Fransızlara karşı mücadele başlattı. Fransa devleti 1988 yılında özerklik doğrultusunda ilk antlaşmayı imzaladı. (Matignon Antlaşması)

1989’da Tjibaou öldürüldükten 9 yıl sonra, 1998’de Fransa ve Yeni Kaledonya’nın siyasi temsilcileri karşılıklı imzaladıkları Noumea Antlaşması ile özerklik statüsünü oluşturdular. Özerklik sürecinin başlaması, Yeni Kaledon kimliğinin resmi sembol ve simgelerini ve 2014’te gerçekleştirilecek olan bir halk oylaması sonucu adanın nihai statüsü hakkında verilecek kararı da olanaklı kıldı. (Benedikter- a.g.e- sh-307 ) Resmi dil Fransızca olmasına rağmen bölgesel diller tanınmış olup eğitimde yaygın olarak kullanılmakta.( Drehuca, Nengonece, Paicice, Ajie, Xaracuuce )

Noumea Antlaşması uyarınca demokratik olarak seçilmiş bir Bölge Meclisi (Congres du territoire) ve meclis kararlarını uygulayacak bir hükümet oluşturuldu. Vergi sistemi (vergi koyma ve toplama), iş hukuku, kalkınma planı, sağlık ve hijyen, dış ticaret gibi yetkiler bölge meclisinin yetki alanına girerken, kültür, örf-adet, gelenek ve görenekler kapsamında yetkili olan 16 kişilik bir “Kanak Senatosu” oluşturuldu. Bu kurulda her sekiz kabile bölgesi iki üye aracılığıyla temsil edilmekte. Fransız üniter devleti Yeni Kaledonya’da dış politika, adalet, savunma, kamu düzeni ve para politikaları alanındaki yetkilerini korudu.

Bölgeye 2000 yılında daha fazla yetki verildi. Toprak Kanunu ve temel ulaşım düzenlemeleri, işçi göçü, işletme hukuku, meslek eğitimi, nikel ve doğal gaz kapsamında doğal kaynakların kullanımı gibi. Yeni Kaledonya dünyanın nikel kaynaklarının yaklaşık dörtte birlik bölümüne sahip bulunmakta. 2004 ve 2009 yıllarında da Yeni Kaledonya’ya yasama ve kamu yönetimi kapsamında ek yetkiler devredildi.

Yetki devri sürecinin dinamik bir şekilde ilerlemesi Yeni Kaledonya ile Fransız hükümeti arasında daimi bir nesnel diyalogun oluştuğunu göstermekte. Göçün yarattığı sorunlar, kamu güvenliği, bilim ve yükseköğrenim, telekomünikasyon meseleleri periyodik olarak iletişimde kalmayı gerektirmekte. Yeni Kaledonya dış ilişkilerde de rol alabilmekte, Pasifik’te bulunan komşu devletlerle Fransa’nın denetimi altında antlaşmalar yapabilmekte.

Adanın vatandaşları Fransız pasaportuna sahip Fransız vatandaşı olup, aynı zamanda Fransız parlamentosu, Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık seçimlerinde oy kullanma hakkına sahipler. Yeni Kaledonya Fransız Ulusal Meclisi’ne iki milletvekili ve Senato’ya bir senatör göndermekte. Buna karşılık Fransa devletinin temsilcisi ( Haut Commissair de la Republique ) Yeni Kaledonya bölge parlamentosunun doğal üyesi olarak bulunmakta. ( Benedikter- a.g.e-sh- 310 )

Fransız yetkililer, bağımsızlığı reddetme olasılığı daha yüksek olduğu düşünülen adaya yeni gelen kişilerin oylamayı etkilememesi için seçmen kütüklerini de dondurmayı kabul etti. Fransa ayrıca, bir referandum yerine 3 kere referandum yapılmasını da onayladı.

Yıllardır ertelenen referandumların ilki 2018'de düzenlendi. Oylamada seçmenlere "Yeni Kaledonya'nın tamamen bağımsız bir ülke olmasını destekliyor musunuz?" sorusu soruldu. Oylama sonucunda bağımsızlık yanlılarının oranı yüzde 43, bağımsızlık karşıtlarının oranı ise yüzde 56 oldu. 2020'de düzenlenen ikinci referandumda ise bağımsızlık yanlılarının oranı yüzde 47'e yükseldi.

Üçüncü ve son referandum ise Kovid-19 salgınının yaşandığı 2021'de yapıldı. Kanaklar yas gelenekleri nedeniyle siyasi faaliyetlerde bulunmak istememelerini gerekçe göstererek referandumu erteleme çağrısında bulundu. Ancak oylamanın devam etmesi Kanakların protestolarına yol açtı. Seçmenlerin yüzde 96,49'unun bağımsızlığa "hayır" dediği referandumda, katılım oranı büyük bir düşüşle yüzde 43,90 olarak kayıtlara geçti.

Bunun üzerine Kanaklar, 2021 referandumunun tekrar düzenlenmesi için Uluslararası Adalet Divanına temyiz başvurusunda bulundu. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'un Temmuz 2023'te resmi ziyarette bulunduğu Yeni Kaledonya için Fransa Anayasasında 2024 başlarında uzlaşma temelli değişikliğe gideceklerini açıklaması da demokrasiye doğru bir adım olarak nitelendirildi.

15 Temmuz 2025’te Fransa ile Yeni Kaledonya temsilcileri arasında yapılan müzakerelerin özerkliği genişletici sonucunu İsviçre’de yayınlanan Tages-Anzeiger gazetesi yazarı Oliver Meiler şöyle değerlendirmekte:

“Yeni Kaledonya, ada halkının talebi doğrultusunda adı, bayrağı, milli marşı gibi unsurlarıyla neredeyse eksiksiz bir cumhuriyet statüsü kazanacak. Dahası, adalılar çifte vatandaşlığa sahip olacak: Hem Yeni Kaledonyalı hem Fransız, hem Güney Pasifikli hem Avrupalı - hepsi bir arada. ... Yani bir anlamda bağımsız olacaklar, ama aynı zamanda bağımlılık da sürecek. Bu anlaşmanın her iki tarafın tabanı tarafından kabul edilip edilmeyeceği ise henüz belirsizliğini koruyor. Mevcut düzeni savunan kesimler anlaşmayı fazla ileri bulurken, bağımsızlık yanlıları yetersiz görüyor. Ancak belki de bu, yeni bir dekolonizasyon sürecinin yumuşak bir başlangıcıdır.”

Devam edeceğim.