Kazakistan'da çoğu kişinin araçlarında yakıt olarak kullandığı LPG'nin fiyatının, 2 Ocak’ta iki katına çıkmasıyla başlayan halk eylemleri, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev’in hükümeti görevden almasından sonra da sönmedi. 

Tokayev, Rusya'nın önderliğindeki Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nden (KGAÖ) eylemlerin bastırılması için destek istedi, Kremlin sözcüsü Peskov eylemlerin başında çekimser dursa da, Rusya  KGAÖ "barış gücü askerleri" ile Kazakistan’a müdaheleye başladı. 

Kerim Has, doğalgaz zammının Kazakistan’daki gösteriler için sadece bir kıvılcım olduğunu, halkın 30 yıllık Nazarbayev sistemine artık katlanamadığını belirtirken, Nazarbayev’in veliahtı Tokayev’in  emir komuta zincirindeki boşluklara dikkat çekiyor. Nazarbayev’in zamanında gittmeyi bilmediğini hatırlatan Kerim Has, Rusların Kazakistan müdahalesini işgal olarak tanımlayanlara "Devletinin yöneticisi çağırmış neticede, kızacaksanız Tokayev’e kızın" diyor.

Kazakistan’da neler oluyor? 

Kerim Has: Olanların asıl nedeni iç sorunlar; ekonomi sebebi ile sosyal taleplerle ortaya çıkan protestolar oldu. Bu zaman zaman aslında Kazakistan’da olmuyor değil. Bundan birkaç yıl önce de Çin’e kiralanan arazilerden dolayı olmuştu protestolar. 2011-2012 döneminde de yaşandı, ölenler yaralananlar oldu. Kazakistan’ın batısı petrol gazının asıl çıktığı yerler biliyorsunuz. 14 eyaletten oluşuyor Kazakistan. Asıl petrolün, gazın çıktığı Hazar Denizi kıyısındaki bölgelerde aslında yaşam standartları daha yüksek. Almatı’dan sonra en zengin bölgeler, orada petrol gazı olduğu için yaşam standartları yüksek ama bu durumda zengin ile fakir arasındaki fark da büyük oluyor. Dolayısıyla asıl talebi olanlar, ekonomik refahı güçlendirmek isteyen halk kesimleri, bu son olaylar da oralarda başladı. Doğalgaza zam geldi, o bölgedeki ulaşım araçlarının %80’den fazlası LPG ile çalışıyor.

DOĞALGAZ ZAMMI TEPKİSİ BUZDAĞININ GÖRÜNEN KISMI

Cumhurbaşkanı hükümeti görevden aldı, sokaktaki insanları sakinleştirmeye çalıştı ama durulmadı halk. Nazarbayev istifa etti ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nden (KGAÖ) yardım istendi ve  müdahale başladı. Gelecek öngörüleriniz ne?

Kerim Has: Doğalgaz zammı bence iceberg’in (buzdağının) görünen kısmıydı. Biriken, 30 yıldır biriken bir rahatsızlık yavaş yavaş ortaya çıkıyor. Bu aslında sadece Kazakistan’da olmuyor, bence Rusya’da var aynı şey. Mesela bu olaylardan sonra Putin önceden 5 düşünecek idi ise 2024 seçimlerine aday olmak için, tekrar başkanlık bağlamında söylüyorum, şimdi 10 defa, 50 defa düşünmek durumunda. SSCB’den sonra bağımsızlığını kazanan ülkelerin bir çoğunda bu durum, ekonomik eşitsizlik var. Belarus’ta Lukaşenko’ya karşı oldu, yine halkın talepleri vardı, ekonomik standartlarını yükseltmek istiyorlardı... 

Ermenistan’da 2018’de bir değişiklik oldu, Paşinyan geldi, Moldova aynı şekilde, batı yanlısı Maia Sandu mesela iktidarda, Igor Dodon’u alt etti bir anlamda. Dolayısıyla bunların, yani değişimin olmadığı ülkelerde o sorular hep ver. 30 yıldır Nazarbayev iktidar, 1989’dan beri. Rus bir uzman yazmış, Nazarbayev "dünün insanı değil, önceki günün insanı, evvelsi günün insanı" diye. Sadece 30 yıllık bir Kazakistan yönetimi liderliğini yapmıyor, Sovyetler döneminde de Komünist Parti Merkez Komitesinin Kazakistan lideriydi aynı zamanda. 

RUS NATO’SU KOLEKTİF GÜVENLİK ÖRGÜTÜ

Kolektif Güvenlik Örgütü’nden bahsedelim. Ne zaman askeri müdahale ediyor örgüt?

Kerim Has: Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü 1992’de Sovyetler yıkılır yıkılmaz oluşturuldu aslında ama anlaşma 1999’da imzalandı. Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasına sunduğu güvenlik tedarikçisi sıfatını bir anlamda üzerinde bulundurduğu örgüt. Rus NATO’su diyebiliriz.

3 tane Orta Asya ülkesi; Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, bir Kafkasya ülkesi Ermenistan, bir de Doğu Avrupa’dan Belarus ve de Rusya -  6 üye var. Özbekistan üyeydi, 2012’de İslam Kerimov döneminde çıktı. Şimdi Kazakistan’a haliyle kim gönderebilecek asker? Zaten 6 üye var, Kazakistan zaten kendisi üye, kaldı 5. Tacikistan kendi derdi var Afganistan ile, o göndermiyor anladığım kadarıyla. Kırgızistan 200 civarı herhalde 100-200 asker gönderecek. İşte Belarus yine 100-200. 70 asker Ermenistan gönderecek. Büyük kısmı Rusya gönderecek...

TOKAYEV’İN GÜVENLİK BÜROKRASİSİ İÇERİSİNDE ÇATLAKLAR VAR

Rusya’nın asker göndermesi gövde gösterisi mi? Kazakistan kendi asker ve polisi ile bu ayaklanmayı durduramaz mıydı?

Kerim Has: Tokayev’in güvenlik bürokrasisi içerisinde çatlaklar çıktı. Yani emrini dinlemeyen ya da işi zorlaştıran, yazılı gönderin, detay gönderin diye işe çıkmaza sokan kadrolar var... "Tam olarak nasıl müdahale edeceğiz" diye soruyorlar... Dolayısıyla o güvenlik bürokrasisinde muhtemelen bu şekilde göstericilere sert bir şekilde, hızlı bir şekilde bastırma gibi meselede çatlaklar vardı ve haliyle bu da Tokayev’in iktidarını sarsıyordu ister istemez.

Bu çatlak dediğiniz şeyleri muhalefet olarak mı adlandırmak lazım?

Kerim Has: Yok, muhalefet olarak değil. Kazakistan’da zaten belli cüzler var; büyük cüz, orta cüz, küçük cüz diye. Hoş o ortam Nazarbayev döneminde bürokraside biraz karışık hal aldı. Neticede sadece büyük cüze yani kendi klanına yatırım yapmadı Nazarbayev ama bazı karışıklıklar oldu fakat  yerelde o dengeler hala az çok korunuyor. Sosyal medyada birkaç videoda paylaşıldı. Bazı polisler mesela biz halkın tarafındayız dediler.  Asker sokağa indi, zırhlı araçlar falan indi ama geç indi. Mesela Nur Vatan  Partisi binası ateşe verilirken Almatı’da bir şey yapmadı asker. 

Kazakistan’ın elindeki 60 bin, 70 bin küçük bir güç değil askeri anlamda. Çok büyük de değil ama o protestoları bastırabilirlerdi daha sert bir şekilde. İçerideki kaynaklardan alınan haberlere göre ki bence de büyük ihtimal öyledir, bürokrasi içerisinde, güvenlik bürokrasisi içerisinde Tokayev ile aynı düşüncede olmayanlar vardı elit yöneticiler bağlamında. Bu da çatlak oluşturdu.

Tokayev’in iktidarı sallandıkça Rusya gibi bir aktörden destek alarak, askeri olarak da destek alarak o çatlağı kapatabilir. Rusya geliyor ise o zaman o da tabiri caizse tırnak içerisinde ‘hizaya girmek durumunda kalacak’ diğerleri.. 

Kremlin sözcüsü Peskov başta sakin konuştu, bir müdahale sinyali vermedi değil mi?

Kerim Has: Peskov başta ne dedi; "Kazakistan’ın kendisinin halledebileceğini düşünüyoruz" dedi. Ama olaylar çok hızlı gelişti. İktidardan, Nazarbayev’in ekibinden de kovulanlar oldu. İstihbarat başkanını görevden aldılar. Bir taraftan da bir temizlik var. 

PAŞİNYAN AÇIKLAMAYI KGAÖ ADINA YAPTI 

Hükümet halkın talepleri gerçekleştirmektense, yabancı bir askeri gücü kendini savunsun diye davet ediyor. Böyle diyebilir miyiz? 

Kerim Has: Nazarbayev’in sistemi sıfıra eşitlendi. 30 sene gitti, dere tepe düz gitti, bir arpa boyu yol gidemedi. Kendi elleriyle inşa etti bu sistem Sovyetler sonrası. Ama tabii zamanında gitmeyi bileceksiniz. Usulüne göre gitmeyi bileceksiniz. Bıraktığınız zaman bırakacaksınız. Milleti patlatmamak lazım. %95 ile seçildi 2015’te. 

Tokayev %71 ile geldi 2019’da görevi devir ettikten sonra erken seçimler oldu. Millet patladı 2 yıl geçmeden. Normalde %70 ile gelseniz, o oyu gerçekten alsanız, 2 yıl sonra böyle olmaz... 

Ruslar bence çok da isteyerek almadılar bu kararı, ama olayları kontrol altına almak istedikleri belli, çünkü çizik yiyorlar ve hızlı müdahale gerekli. Peskov öyle demesine rağmen bir gün öncesinde, akşamında Paşinyan Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü asker gönderecek diye açıklama yaptı. Neden Paşinyan yaptı açıklamayı çünkü dönem başkanı Ermenistan şu an. 

Ruslar bunun bir "işgal" gibi gözükmesini istemiyorlar, bence de bu işgal değil, kendi devletinin yöneticisi çağırmış neticede, kızacaksanız Tokayev’e kızın. Ruslar da mümkün olduğunca meşrutiyeti sağlayacak, kendi çevresi ile yapacak bunu. Ermenistan’dan, Kırgızistan’dan, Tacikistan’dan, Belarus’tan isteyecek destek. Belarus’da Lukaşenko zaten dünden razı, O zaten hızla devreye girdi. Çünkü kendisinin yaşadığı ortada, yarın belki o yetiş gel diyecek Rusya’ya...

KAZAKİSTAN’DA 3.5 MİLYON RUS YAŞIYOR

Rusya’daki halk buna tahammül edebilecek mi? Sonuçta orada da çok keskin zenginleşen bir elit ve fakirleşen bir halk var ve bu askeri harcamalar rahatsızlık yaratmaz mı?  

Kerim Has: Bence çok para harcanmıyor, onu söyleyeyim baştan. Suriye’ye bile yılda 1-2 milyar dolar harcıyor. Bir şey değil, askeri operasyonlar konusunda Rusya elindekini ekonomik kullanan başka bir devlet var mı bilmiyorum.

Kazakistan’a sanki Smolensk Oblastı’na gidiyor, sanki tatbikata gider gibi gidiyor Kazakistan’a. Orada uçak havalandırma, bombalama falan yapmayacak Rusya. Bence abartmamak lazım. O kadar büyük bir masraf etmeyecektir Kazakistan’da, işin bir boyutu bu. Ondan dolayı Kazakistan’a bu askeri operasyon veya barış gücü askeri göndermiş olmasından dolayı Rusya toplumunda bence bir tepki olmaz, yani ciddi bir tepki olmaz. 

Bunun en büyük nedenlerinden birisi, Kazakistan’da 3.5 milyon Rus yaşıyor. Kazakistan’ın nüfusunun %18’i Rus, %70’i, %71’i Kazak. Kaldı ki hatırlarsınız yani, Kazakistan, Sovyetler dağıldığında da %50’nin altındaydı Kazak nüfusu. Rusya’nın, Rusça ve Rusların çok yoğun hissedildiği bir yer Kazakistan. Rusya’daki toplum Kazakistan’a askeri destek veriyor, Tokayev’e veriyor falan diye zannetmiyorum yani Putin karşıtı olanlar tepki göstersin.

TOKAYEV KALABİLİR

Nasıl bir gelecek bekliyor Kazakistan’ı? Rus destekli yeni bir hükümet mi kurulacak? Yoksa Rusya siyasete karışmayacak ayaklanmaları bastırıp geri mi çekilecek? Nedir görüşleriniz?

Kerim Has: Dediğim gibi güvenlik bürokrasisindeki çatlak giderilir Rusya gelince, halk da, Kazaklar da tanır Rusları. Protestolar birkaç güne söner diye tahmin ediyorum. Yanılabilirim ama benim tahminim o yönde. Bazı bölgelerde sönüyor bile. Ama önümüzdeki günler kritik gene de. Tokayev’e ne olur? Tokayev de sanki Ruslar geldikten sonra koltuğu koruyacak gibi. Çift başlılıktan biraz kurtulmuş olur Kazakistan. Nazarbayev’in etkisi biraz daha azalmış olur. 

1991’den beri Nazarbayev Güvenlik Konseyinin başında, ama bu olaylarda istifa etti. 30-31 yıldır ülkede, insanların da bir dayanma noktası var, daha önceden gitmesi gerekiyordu. 

İstikrar sağlanır, 2024’e daha fazla zarar almadan atlatırsa Tokayev aday olabilir ve ve 2019’dakine göre daha güçlü bir şekilde gelmiş olur, Nazarbayev’in emanetçisi gibi görünmekten de kurtulur. Çeşitli reformlar siyasal sistemde yapabilirler. Zaten biraz önce bahsettiğim gibi istihbarat, bakanlar, başbakan değişiyor.