İki yıl kadar önce Altın Palmiye’de yarışmış "Adalet İçin" filmini sinema salonlarında yer bulamadığı için küçük bir salonda izleyebilmiştim. Film, 1532’de Brandenburg-Cölln’de yaşanmış bir olaya dayanan romandan uyarlanmış. Roman, 34 yaşında intihar eden Alman şair ve romancısı Heinrich von Kleist’e ait. Fransız yönetmen Arnaud des Pallières romanı sinemaya uyarlamış.

 Filmin kahramanı Michael Kohlhaas, adaletsizliğe isyan eden bir at tüccarı. Ailesiyle birlikte dürüst bir hayat süren Kohlhaas’ın, 1532'de Leipzig panayırına giderken izin almadığı gerekçe gösterilerek iki siyah atına el konulur. Atları rehin tutan derebeyi onları insafsızca, en kötü şekilde kullanır. Derebeyinin adamları buna itiraz eden Kohlhaas’ın seyisine köpekleri saldırtırlar. Kohlhaas, karşısında güçlü bir derebeyi olmasına rağmen bu adaletsizliğe  karşı hukuk mücadelesine başvurmak yolunu seçer. Kendisini ve seyisini savunması için bir avukat tutar. Ancak derebeyi, mahkemeyi kolaylıkla etkiler ve dava ret edilir. Avukat gücün karşısında korkarak davayı daha ileri bir noktaya götürmek istemez. Hukuk nihai hedefi olan adaleti sağlamaktan uzak, gücün hukuku olarak tecelli eder.

Kohlhaas, pes etmez ve prensese durumu anlatmak ister. Karısı kendisini ikna ederek onun yerine saraya gider. Ancak kadın ağır yaralı olarak geri gelir ve ölür. Artık Kohlhaas için tek yol kalmıştır. İsyan etmek.16. yüzyılda isyan edecek, şiddete yönelecek insan bulmak zor olmaz. Hukuku kendine bağlayan otoriteye karşı silahlı bir çete oluşturur ve kan dökmeye başlar. Ancak Kohlhaas için adalet en önemli değerdir . Yağma yaptırmaz, kullanılan şeylerin bedelini öder. Kohlhaas, güce karşı mücadelesinde yola haklı olarak çıkmışken, şiddetin dozu arttıkça acaba adalet arayışının meşruiyeti kalacak mıdır? Kohlhaas, yöntemlerini eleştiren bir din adamıyla tartışırken aklı karışır, ikileme girer. Sonuçta Kohlhaas, atlarını geri alır, tazminatı ödenir ancak adalet arayışının ve isyanının bedelini hayatıyla öder.

16. yüzyılda hukuk adaleti sağlamazken bugün sağlayabiliyor mu? Güce dayalı hukuk bugün de bunun ağırlığını taşıyor ve adaleti sağlayamıyor. Adaleti sağlayabilmek için bugün artık şiddet bir yöntem değil. İnsanlığın elinde seçenekleri çoğaltılabilecek şiddet barındırmayan sivil itaatsizlik araçları var.

Hukukun hedef amacı adaleti gerçekleştirmektir. Toplumsal mutluluk, barış ve refahın hukukun hedef amaçları olan özgürlük ve adalet gibi evrensel değerlere ulaşmada gösterilecek gayretle bağlantılı olduğu açık. Bu değerleri esas almayan bir norm, şekli bakımdan yine hukuktur, ancak objektif içerik ve esas bakımından hukuk değildir. Hukuk, objektif hukuk düzenini,hak ise kişisel istem ve iddiayı gösterir.Hak aynı zamanda ahlaki bir değeri,kişisel eylemlerin nihai hedefi olan hakikati,sonuç olarak adaleti temsil eden bir kavram.Ancak adalet kavramı,hak kavramından önce vardı."hak adaletten gelir,sanki annesi gibi.Öyleyse haktan önce adalet olmuştur." (Francis Accursius-12. Yüzyıl şerhçisi)

İnsan sırf fizik ve biyolojik varlık olarak görülemez. Hayvandan farklı olarak doğal yanımızdan gelen itki ve dürtülerimizi aşmamızı ve onlara ilişkin olumlu ya da olumsuz iradi kararlara varmamızı mümkün kılan manevi (tinsel) yanımızdır. Bu yanımızla hayatta amaçlarımızı gerçekleştirmeye çalışır, dünyada insan olarak bulunmanın anlamını fark eder, ölümsüzlüğe ulaşmanın umudunu taşırız. Bu nedenle insanı anlamlı kılan manevi yanıdır. İnsanın hayatına anlam kazandıran ve ancak manevi yanımızda var olan şey, dünyada nasıl davranmamız gerektiğini belirleyen  değerler ve onlara dayalı olması gereken taleplerdir.

İnsanın sırf biyolojik ve psikolojik ihtiyacını gideren yiyecek, içecek, cinsellik, para, mülk  gibi şeylere karşılık etik, estetik, hakikat, adalet gibi yüksek değerler manevi yanımızda yer almakla bizi doğal varlık olmanın üstüne çıkarırlar. Söz konusu yüksek değerler insanı manevi bir varlığa kavuşturmakla kalmaz, aynı zamanda sorumlu ve onurlu bir kimlik kazandırırlar.

Sevgi, dostluk, yardımseverlik, dayanışma gibi başkalarına yönelik yüksek değerleri etkin ve yaratıcı bir biçimde gerçekleştirebilmek ve toplumsallaşabilmek için insanın kendine yabancılaşmaması, kendine dönüp, kendini tanıması gerekir. İçimizde bulacağımız bu değerler ancak insanı toplumsallaştırabilir. İçimizdeki sevgi değeri kapsamı bakımından bütün insanlığa yöneliktir. Erich Fromm buna işaret eder."…tek bir insana karşı duyulan sevgi ile insanlığa karşı duyulan sevgi bölünmez bir bütündür"

Yüksek değerlere dayalı taleplerin yerine getirilmesi ancak bireyin ve toplumun mutluluğunu ve toplumsal barışı sağlayabilir. Bu değerlerden adalet değeri de ahlaki bir değer olmakla sadece hukukçuları değil, bütün insanları ilgilendirir. Adalet değerinin ya da bu değere dayalı taleplerin reddi kesin bir savaşın, sürekli bir çatışma, kavga ve gerilimin ve sonunda çürüyüp yok oluşun göze alınması demek. ( Vecdi Aral- "Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları")

İnsandaki adalet duygusu bencil isteklerine karşı çıkan, kendini evrenin merkezinde görme duygusuna dur diyen bir iç sestir. Bu nedenle haksızlık etmemek de kişinin erdemidir. Hakkı gözeten kişinin erdemli davranışının arkasındaki değer nesnel bir değer taşıyan adalettir. Ancak kişinin hangi ilişki biçimlerinin adaletli olduğunu bilmeye ihtiyacı vardır. Bu da ister istemez insanı eşitlik düşüncesine götürür.

Yaratılış gereği bir arada, toplum içinde yaşamak zorunda olan insan, toplumsal ilişkilerini eşitlik temeline dayandırmak zorunda. Etik bir  değer olan adalet eşitlemeyi öngörür. Eşitliği sağlamak keyfiliğe karşı düzenlemeleri gerektirir. Bu ihtiyaç ise açık ve kesin bir içerikten yoksun olan bu değerin kuralları içeren hukukla doldurulması demek. Ancak söz konusu hukukun güvenilirliği önemli. Hukuk güvenliği özellikle bürokrasi ve siyasi iktidarda somutlaşan devlet karşısında sağlanmalı. Adalet, eşitlik ve özgürlük değerlerini güvenceye alan hukuka, bizzat onu yaratan da tabi olmazsa keyfilik başlar ve hukuk güvenliği sağlanamaz. Bu nedenle adaletin işaret ettiği eşitlik yönetenlerle yönetilenler arasındaki ilişkilerde çok önemli olup,hukuk devleti insanların tercihine bırakılmış bir imkan değil,ahlaki bir sorumluluk olarak ortaya çıkar.

Bireyin hayatını doğrudan ilgilendiren ihtiyaçlarıyla ilgili eşitliği öngören nimet değerlerinin korunmasını güvence altına almayı hedefleyen adaletin işlevi bununla sınırlı kalmaz. Bunun arkasında ahlaken önem taşıyan kişinin özgürlüğü bulunmakta. Adalet özgürlüklere saygı gösterilmesiyle olumlu bir nitelik kazanmakta.

Hukuk sadece ihtiyaçlara yönelik nimet değerleri için değil daha yüksek değerler için de bir koruma mercii. Hakikat, etik, estetik gibi yüksek değerler, kültür değerleri ancak beden hayat, mülkiyet, kişisel davranış özgürlüğü gibi şeylerin güvence altına alındığı ortamda yer bulur. Adalet kişisel özgürlükleri güvence altına almakla tüm yüksek değerlerin gerçekleştirilmesini kolaylaştırmakta."O adeta erdem değerleri arasında bir piyondur" (Aral-Nicolai Hartmann’dan aktaran )

Ne yazık ki geldiğimiz noktada adalet değeri meşru hukuk yoluyla barışa, özgürlüğe, eşitliğe, hakikate, estetiğe ulaşmamızı sağlamıyor. Etik, estetik ve adaletten yoksun bir toplum kalitesiz yaşamaya mahkumdur.