1990’larda Tepebaşı’ndaki TÜYAP Kitap Fuarı’nda yayınevi stantlarında sergilenen kitaplar gözümün önünden birer birer geçiyor. Kimileri sadece üstlerindeki imzayla kimileri kapağı, cildi, dahil olduğu serinin diğer kitaplarıyla birlikte içeriğinin de ötesinde bir arzu nesnesine dönüşen kitaplar... Yayınevlerinin adeta birbirleriyle rekabet ederek gittikçe güzelleştirdiği, albenisini hem içinden hem de dışından alan kitaplar bunlar.

Mesela İyi Şeyler Yayınları’nın her yıl farklı bir espriyle hazırladığı şiir serisi. O ince uzun boyutları, her biri bambaşka kapaklarıyla bastıkları Neruda, Brecht ve adını ilk kez duyduğumuz başka şairlerin kitaplarını bir keresinde balıkçı tezgahında sergilemişlerdi. Metis’te hepsini ama hepsini ezberlemek istediğimiz Murathan Mungan kitapları... ya da Kavram Yayınları’nın toplu şiir kitapları o Ritsos’lar, Kavafis’ler… ve Yapı Kredi’nin dünyaya kapımızı aralayan ilk kitapları John Updike, Robert Musil ve yine o gri kapakların arkasında benim için bir yeni tanışıklık: Tezer Özlü.

Daha fuara adım atmadan üniversite kantininden aşina olduğum Bob Marley ve Pink Floyd kitapları ile sonraki yıllarda hayranlıkla takip edip kütüphaneme yerleştireceğim Oğlak Yayınları’nın, Nisan Yayınları’nın kitaplarını da burada anayım… Bu kitapların hepsini hafta sonu bir sergide tekrar görme fırsatı buldum. Bu kez karıştırmak yasaktı, ‘okumalık’ değil ‘bakmalık’ olarak sergileniyorlardı. Çünkü fuarda değil, Salt Beyoğlu’nda açılan bir tasarım sergisindeydik…

‘Tasarımcının Notu’ başlıklı sergi Türkiye’de 20. yüzyılın son çeyreğinde grafik tasarımdaki gelişmeyi kitaplar ve kitap kapakları üstünden ele alıyor. Böylece bize yayıncılığın Türkiye’yle birlikte değişip, gelişip hem entelektüel hem de gayet ticari bir faaliyet halini aldığı dönemi incelemiş oluyor. Sergide, 1970’lerin sonundan başlayarak 2000’lere kadar gelen süre içinde iz bırakmış pek çok kitap ve kitap kapağı tasarımını görüyor ve onları hazırlayan grafikerler ile tanışıyoruz.

Sait Maden, Yurdaer Altıntaş gibi öncü isimlerin de yer aldığı bu sergi daha çok 90’larda markalaşmış, çoğunu kitapla ilgili olanların iyi tanıyıp takip ettiği grafik tasarımcılara adanmış gibi. Bülent Erkmen, Esen Karol, Savaş Çekiç, Erkal Yavi, Hakkı Mısırlıoğlu, Mehmet Ulusel, Sadık Karamustafa pek çok farklı işe imza atmışlardır ama bence en çok yaptıkları kitaplarla övünüyorlardır…

Kitap tasarımı sadece kapaktan ibaret değil tabii ki. Ama tasarımcının kapağın ötesinde de kendini gösterebilmesi için 70’lerin sona ermesi gerekiyordu. 1980’lerde, yani Türkiye’de serbest piyasanın hakimiyetini kurduğu, yaratıcı entelektüellerin siyasetten uzaklaşıp reklamcılık yapmaya başladığı dönemde özel sektör de kültürel alana daha fazla ilgi göstermeye başladı.

Bankalar, holdingler büyük kuruluşlar galeriler açtılar, yayınevleri kurdular, şık kitaplar yayınlayıp güzel kitaplara, iddialı sanat projelerine sponsorluk yapmaya başladılar. 90’larda Türkiye’de bir kültür endüstrisi kendini göstermeye başladı, özellikle İstanbul’da yenilikçi ve hareketli bir kültür sanat hayatı ortaya çıktı. (Geçen yıl yine Salt Beyoğlu’nda açılan ‘Sahnede 90’lar’ o dönemin bu yaratıcı enerjisini araştıran yine güzel bir çalışmaydı...)

Grafikerlerin çalışma biçimleri de bu dönemde çok değişti. Salt’taki serginin giriş katındaki bir Macintosh bilgisayar ile başlaması gayet anlamlı. Elle yapılan kitap kapaklarından, tek tek her sayfası pikaj kartonunda tasarlanan kitaplardan, yaprak yaprak renk ayrımlarından, montaj masalarından bilgisayarlara geçildi 90’larda. Yine de ustalık ve yaratıcılık bakiydi tabii. Bu süreçte üretilen kimi çok iyi kağıtlara basılmış pahalı ciltler içindeki ‘prestij’ kitaplarından örnekler de yer alıyor sergide.

Bugün hala bu tür kitaplar basılıyor. Kitap 1980’lerde kazandığı ‘kültürel meta’ özelliğini günümüzde de sürdürüyor. Kitabın içeriği kadar nesne olarak da çekici olması, içeriğine uygun bir tasarıma sahip olması yayıncılık faaliyetinin en önemli uğraşlarından biri.

Bu nedenle içeride kullanılan fontları, kenar marjları, kağıdı, boyutları, iç kağıdı, renkleri ya da renksizliği ama en önemlisi kapağıyla kitap tasarımı başlı başına önemli bir uğraş. Tabii bu sergide de örneğini gördüğümüz sergi katalogları, sanatçı kitapları ya da edebiyatçı-tasarımcı işbirliğinin ’32 Büst’ gibi güzel örnekleri var. Ama okurda iz bırakan kapakların yeri başka.

‘Tasarımcının Notu’, bazılarının adını yukarıda saydığım çok önemli tasarımcılarla görüşülerek hazırlanmış. Her bir kitabın, kapağın ne zaman kimin tarafından yapıldığı belirtilmiş. Hatta bazı kapakların nasıl yapıldığı da anlatılıyor. Eğer metinleri okuyacak sabrı gösterebilirseniz Savaş Çekiç’in o ünlü Bob Marley kapağını nasıl yaptığını, Mehmet Ulusel’in Yapı Kredi Yayınları’nın görsel kimliğini nasıl oluşturduğunu, Aydın Erkmen’in efsanevi Siyahkalem kitabını yaptığı günleri, Sadık Karamustafa’nın ‘Yeryüzü Şairleri’ serisini, Bülent Erkmen’in Sevim Burakları, Nilgün Öneş’in Nisan Yayınları’nın senaryo dizisini nasıl hazırladıklarını okuyup öğrenebilirsiniz. Sergiyi ‘programlayan’ (bu hazırlayan anlamına geliyor olmalı…) Eda Sezgin; onun da adını anmadan yazıyı bitirmeyelim.

İster anılara, yazarlara ve kitaplara ister Türkiye’de kitap endüstrisinin geçmişine yolculuk yapmak için gidin; ama kitapsever birisiyseniz bu sergiyi kaçırmayın. Hakikaten.

Cem Erciyes kimdir?

Gazeteci, yayıncı. 1971 doğumlu Cem Erciyes, İzmir Bornova Anadolu Lisesi’ni ve Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü bitirdi. İstanbul Üniversitesi’nde Uluslararası İlişkiler dalında yüksek lisans yaptı. Gazeteciliğe 1992’de Dünya Gazetesi’nde başladı. Dünya Kitap dergisi ve kültür sanat sayfalarında çalıştı. 1997 yılında Radikal’e geçti. Kültür Sanat Editörü ve Radikal Kitap Eki Yayın Koordinatörü, Ek Yayınlar Yönetmeni gibi görevler üstlendi… 2016 yılında Doğan Kitap’ın yayın direktörlüğünü üstlendi. Halen bu işi yapıyor. Çeşitli dergi, gazete ve internet sitelerinde yazıları yayımlandı. TRT’de, Açık Radyo’da kültür sanat ve tarih programları hazırladı, sundu.